Powstanie niepodlegÅ‚oÅ›ciowe, o którym nie wolno byÅ‚o mówić!! O powstaniu wielkopolskim czy powstaniach ÅšlÄ…skich mówiono dużo i chÄ™tnie, natomiast Powstanie SejneÅ„skie od zakoÅ„czenia II wojny Å›wiatowej otoczone byÅ‚o Å›cisÅ‚Ä… tajemnicÄ…. W 80 rocznicÄ™ powstania zostaÅ‚ odsÅ‚oniÄ™ty w Sejnach pomnik upamiÄ™tniajÄ…cy czyn niepodlegÅ‚oÅ›ciowy mieszkaÅ„ców Ziemi SejneÅ„skiej.
Ziemia SejneÅ„sko-Suwalska w latach I wojny Å›wiatowej byÅ‚a okupowana przez Niemców, którzy zamierzali przyÅ‚Ä…czyć jÄ… do swojego paÅ„stwa. Po zakoÅ„czeniu dziaÅ‚aÅ„ wojennych los tych ziem nadal byÅ‚ niepewny. W okresie od listopada 1918 roku do lipca 1919 roku ziemie te byÅ‚y przedmiotem zatargów polsko-litewskich i sporów miÄ™dzynarodowych. Szczególnie dotyczyÅ‚o to powiatu sejneÅ„skiego, przez który przebiegaÅ‚a polsko-litewska granica etnograficzna. Niemcy stale podsycali konflikt polsko-litewski, a gdy staÅ‚o siÄ™ jasne, że sami tych terenów nie zdobÄ™dÄ…, zaczÄ™li robić wszystko, aby przypadÅ‚y one stronie litewskiej. Najbardziej przekonanym rzecznikiem wykorzystania Litwy przeciw Polsce byÅ‚ przedstawiciel rzÄ…du Republiki Niemieckiej w Kownie, dr Zimmerle. 14 lutego 1919 roku tak pisaÅ‚ do swego ministerstwa spraw zagranicznych w Berlinie: "... należy popierać antypolskie, nacjonalistyczne dążenia Litwinów nawet w skromnej skali, dotyczÄ…cej budowy ich paÅ„stwa...". ChodziÅ‚o tu przede wszystkim o tereny powiatu suwalskiego, augustowskiego i sejneÅ„skiego byÅ‚ej guberni suwalskiej. Wytyczenie linii Focha przekreÅ›liÅ‚o niemieckie plany w stosunku do Ziemi SejneÅ„sko-Suwalskiej. Litwini mogli utrzymać siÄ™ na tych terenach "tylko pod osÅ‚onÄ… niemieckich bagnetów". W tym czasie (lipiec 1919 roku) Niemcy rozpoczynajÄ… ewakuacjÄ™ tych terenów.
Zdaniem T. Radziwonowicza odchodzenie Niemców "stwarzaÅ‚o wreszcie warunki do faktycznego wÅ‚Ä…czenia obszaru Suwalszczyzny w granice paÅ„stwa polskiego i osÅ‚abiaÅ‚o wydatnie pozycjÄ™ Litwinów w sporze o te terytorium". KorzystajÄ…c z niemieckiej pomocy 7 sierpnia 1919 roku Litwini opuÅ›cili SuwaÅ‚ki, jednoczeÅ›nie umacniajÄ…c swoje pozycje na linii Czarnej HaÅ„czy i jeziora Wigry. ÅšwiadczyÅ‚o to wyraźnie, iż zamierzali zatrzymać w swym rÄ™ku caÅ‚y powiat sejneÅ„ski. Groźba staÅ‚ej i dÅ‚ugotrwaÅ‚ej okupacji litewskiej spowodowaÅ‚a reakcjÄ™ polskiej ludnoÅ›ci póÅ‚nocnych powiatów Suwalszczyzny.
12 sierpnia w SuwaÅ‚kach (okupowanych jeszcze przez Niemców) odbyÅ‚ siÄ™ zjazd przedstawicieli ludnoÅ›ci polskiej, który byÅ‚ zapowiedziÄ… wybuchu zbrojnego powstania6. PrzybyÅ‚o ponad 100 delegatów, m.in. z powiatów: sejneÅ„skiego, kalwaryjskiego, woÅ‚kowyskiego i mariampolskiego. W przyjÄ™tej rezolucji stwierdzono, iż tylko "zajÄ™cie Litwy przez wojska polskie bÄ™dzie mogÅ‚o rozwiÄ…zać zawiÅ‚y problem polsko-litewski". Również strona litewska nawoÅ‚ywaÅ‚a do walki, aby w ten sposób rozstrzygnąć sporne sprawy. 17 sierpnia 1919 roku Litwini zorganizowali manifestacjÄ™, w czasie której protestowali przeciwko propolskiej polityce Ententy, szczególnie Francji. W przyjÄ™tej rezolucji czytamy m.in.: "Obywatele! Ojczyzna w niebezpieczeÅ„stwie. - Kto żyw i uczciwy, niech chwyta za broÅ„. Użyjmy Å›rodków, ażeby nie pozostaÅ‚o na Litwie ani jednego okupanta". Do walki z Polakami nawoÅ‚ywaÅ‚ sam premier Litwy Sle?eviÄius. PrzykÅ‚adem tego byÅ‚a jego wizyta w Sejnach. Na zwoÅ‚anym wówczas wiecu ludnoÅ›ci litewskiej wygÅ‚osiÅ‚ przemówienie, w którym nawoÅ‚ywaÅ‚ zebranych, aby "bronili swych osad do ostatka, jak kto może, stajÄ…c z siekierami, widÅ‚ami, kosami", żeby nikomu nie oddać ani kawaÅ‚ka ziemi od stuleci zamieszkaÅ‚ej przez przodków.
ZÅ‚ożony 22 sierpnia na rÄ™ce PiÅ‚sudskiego protest Tymczasowej Rady Obywatelskiej Powiatu SejneÅ„skiego i petycja mieszkaÅ„ców wsi Å»arnowice, Turówka, Biernatki, Rutki i Pruska Wola również zapowiadaÅ‚y wybuch powstania sejneÅ„skiego. SamÄ… decyzjÄ™ o wybuchu powstania sejneÅ„skiego podjÄ™to 16 sierpnia 1919 roku11. ZdecydowaÅ‚o o tym dowództwo Suwalskiego OkrÄ™gu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w osobach por. Adama Rudnickiego i ppor. WacÅ‚awa Zawadzkiego. Wtedy też zostaÅ‚ opracowany plan powstania. Celem powstania byÅ‚o opanowanie Sejn i terenu zajmowanego najpierw przez Niemców a nastÄ™pnie przez Litwinów, mimo postanowieÅ„ Ententy. Wybuch powstania wyznaczono na noc z 22 na 23 sierpnia 1919 roku, na kilka godzin po zapowiedzianym przez Niemców opuszczeniu SuwaÅ‚k. Na przewidywanym terenie powstania siÅ‚y litewskie liczyÅ‚y okoÅ‚o 1200 ludzi. Z tego 600 żoÅ‚nierzy osadziÅ‚o liniÄ™ Czarnej HaÅ„czy, a 400 znajdowaÅ‚o siÄ™ w Sejnach. POW do przeprowadzenia akcji powstaÅ„czej zmobilizowaÅ‚o okoÅ‚o 900 ludzi. 22 sierpnia 1919 roku siÅ‚y suwalskie i sejneÅ„skie POW przystÄ…piÅ‚y do dziaÅ‚aÅ„ zbrojnych przeciwko Litwinom, oczyszczajÄ…c liniÄ™ Czarnej HaÅ„czy. RozpoczynajÄ…c walkÄ™ powstaÅ„cy tak uzasadniali swoje dziaÅ‚anie: "rozpoczÄ™liÅ›my walkÄ™ o ziemie polskie, które chciano przemocÄ… oderwać od Ojczyzny naszej i oddać pod panowanie kowieÅ„skiej Taryby (rzÄ…d litewski - przyp. S.B.). SamozwaÅ„czy rzÄ…d litewski oÅ›mieliÅ‚ siÄ™ nie uznać nakazów koalicji, odgrażajÄ…c siÄ™, iż bronić bÄ™dzie SejneÅ„skiego, a wkrótce odbierze i SuwaÅ‚ki. ZrozumieliÅ›my wówczas, że na siÅ‚Ä™ trzeba odpowiedzieć siÅ‚Ä…, że czynem i krwiÄ… wÅ‚asnÄ… okupimy raz na zawsze nasze prawa do poÅ‚Ä…czenia siÄ™ z OjczyznÄ…". W dniu nastÄ™pnym rozpoczęło siÄ™ Powstanie SejneÅ„skie.