Muzeum Ziemi Sejneńskiej

Aktualności

103. rocznica Powstania Sejneńskiego

22-08-2022

Powstanie niepodległościowe, o którym nie wolno było mówić O powstaniu wielkopolskim czy powstaniach śląskich mówiono dużo i chętnie, natomiast Powstanie Sejneńskie od zakończenia II wojny światowej otoczone było ścisłą tajemnicą. W 80 rocznicę powstania został odsonięty w Sejnach pomnik upamiętniający czyn niepodległościowy mieszkańców Ziemi Sejneńskiej.

Ziemia SejneÅ„sko-Suwalska w latach I wojny Å›wiatowej byÅ‚a okupowana przez Niemców, którzy zamierzali przyÅ‚Ä…czyć jÄ… do swojego paÅ„stwa. Po zakoÅ„czeniu dziaÅ‚aÅ„ wojennych los tych ziem nadal byÅ‚ niepewny. W okresie od listopada 1918 roku do lipca 1919 roku ziemie te byÅ‚y przedmiotem zatargów polsko-litewskich i sporów miÄ™dzynarodowych. Szczególnie dotyczyÅ‚o to powiatu sejneÅ„skiego, przez który przebiegaÅ‚a polsko-litewska granica etnograficzna. Niemcy stale podsycali konflikt polsko-litewski, a gdy staÅ‚o siÄ™ jasne, że sami tych terenów nie zdobÄ™dÄ…, zaczÄ™li robić wszystko, aby przypadÅ‚y one stronie litewskiej. Najbardziej przekonanym rzecznikiem wykorzystania Litwy przeciw Polsce byÅ‚ przedstawiciel rzÄ…du Republiki Niemieckiej w Kownie, dr Zimmerle. 14 lutego 1919 roku tak pisaÅ‚ do swego ministerstwa spraw zagranicznych w Berlinie: "... należy popierać antypolskie, nacjonalistyczne dążenia Litwinów nawet w skromnej skali, dotyczÄ…cej budowy ich paÅ„stwa...". ChodziÅ‚o tu przede wszystkim o tereny powiatu suwalskiego, augustowskiego i sejneÅ„skiego byÅ‚ej guberni suwalskiej. Wytyczenie linii Focha przekreÅ›liÅ‚o niemieckie plany w stosunku do Ziemi SejneÅ„sko-Suwalskiej. Litwini mogli utrzymać siÄ™ na tych terenach "tylko pod osÅ‚onÄ… niemieckich bagnetów". W tym czasie (lipiec 1919 roku) Niemcy rozpoczynajÄ… ewakuacjÄ™ tych terenów. Zdaniem T. Radziwonowicza odchodzenie Niemców "stwarzaÅ‚o wreszcie warunki do faktycznego wÅ‚Ä…czenia obszaru Suwalszczyzny w granice paÅ„stwa polskiego i osÅ‚abiaÅ‚o wydatnie pozycjÄ™ Litwinów w sporze o te terytorium". KorzystajÄ…c z niemieckiej pomocy 7 sierpnia 1919 roku Litwini opuÅ›cili SuwaÅ‚ki, jednoczeÅ›nie umacniajÄ…c swoje pozycje na linii Czarnej HaÅ„czy i jeziora Wigry. ÅšwiadczyÅ‚o to wyraźnie, iż zamierzali zatrzymać w swym rÄ™ku caÅ‚y powiat sejneÅ„ski. Groźba staÅ‚ej i dÅ‚ugotrwaÅ‚ej okupacji litewskiej spowodowaÅ‚a reakcjÄ™ polskiej ludnoÅ›ci póÅ‚nocnych powiatów Suwalszczyzny.
12 sierpnia w SuwaÅ‚kach (okupowanych jeszcze przez Niemców) odbyÅ‚ siÄ™ zjazd przedstawicieli ludnoÅ›ci polskiej, który byÅ‚ zapowiedziÄ… wybuchu zbrojnego powstania6. PrzybyÅ‚o ponad 100 delegatów, m.in. z powiatów: sejneÅ„skiego, kalwaryjskiego, woÅ‚kowyskiego i mariampolskiego. W przyjÄ™tej rezolucji stwierdzono, iż tylko "zajÄ™cie Litwy przez wojska polskie bÄ™dzie mogÅ‚o rozwiÄ…zać zawiÅ‚y problem polsko-litewski". Również strona litewska nawoÅ‚ywaÅ‚a do walki, aby w ten sposób rozstrzygnąć sporne sprawy. 17 sierpnia 1919 roku Litwini zorganizowali manifestacjÄ™, w czasie której protestowali przeciwko propolskiej polityce Ententy, szczególnie Francji. W przyjÄ™tej rezolucji czytamy m.in.: "Obywatele! Ojczyzna w niebezpieczeÅ„stwie. - Kto żyw i uczciwy, niech chwyta za broÅ„. Użyjmy Å›rodków, ażeby nie pozostaÅ‚o na Litwie ani jednego okupanta". Do walki z Polakami nawoÅ‚ywaÅ‚ sam premier Litwy Sle?evičius. PrzykÅ‚adem tego byÅ‚a jego wizyta w Sejnach. Na zwoÅ‚anym wówczas wiecu ludnoÅ›ci litewskiej wygÅ‚osiÅ‚ przemówienie, w którym nawoÅ‚ywaÅ‚ zebranych, aby "bronili swych osad do ostatka, jak kto może, stajÄ…c z siekierami, widÅ‚ami, kosami", żeby nikomu nie oddać ani kawaÅ‚ka ziemi od stuleci zamieszkaÅ‚ej przez przodków.
ZÅ‚ożony 22 sierpnia na rÄ™ce PiÅ‚sudskiego protest Tymczasowej Rady Obywatelskiej Powiatu SejneÅ„skiego i petycja mieszkaÅ„ców wsi Å»arnowice, Turówka, Biernatki, Rutki i Pruska Wola również zapowiadaÅ‚y wybuch powstania sejneÅ„skiego. SamÄ… decyzjÄ™ o wybuchu powstania sejneÅ„skiego podjÄ™to 16 sierpnia 1919 roku11. ZdecydowaÅ‚o o tym dowództwo Suwalskiego OkrÄ™gu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w osobach por. Adama Rudnickiego i ppor. WacÅ‚awa Zawadzkiego. Wtedy też zostaÅ‚ opracowany plan powstania. Celem powstania byÅ‚o opanowanie Sejn i terenu zajmowanego najpierw przez Niemców a nastÄ™pnie przez Litwinów, mimo postanowieÅ„ Ententy. Wybuch powstania wyznaczono na noc z 22 na 23 sierpnia 1919 roku, na kilka godzin po zapowiedzianym przez Niemców opuszczeniu SuwaÅ‚k. Na przewidywanym terenie powstania siÅ‚y litewskie liczyÅ‚y okoÅ‚o 1200 ludzi. Z tego 600 żoÅ‚nierzy osadziÅ‚o liniÄ™ Czarnej HaÅ„czy, a 400 znajdowaÅ‚o siÄ™ w Sejnach. POW do przeprowadzenia akcji powstaÅ„czej zmobilizowaÅ‚o okoÅ‚o 900 ludzi. 22 sierpnia 1919 roku siÅ‚y suwalskie i sejneÅ„skie POW przystÄ…piÅ‚y do dziaÅ‚aÅ„ zbrojnych przeciwko Litwinom, oczyszczajÄ…c liniÄ™ Czarnej HaÅ„czy. RozpoczynajÄ…c walkÄ™ powstaÅ„cy tak uzasadniali swoje dziaÅ‚anie: "rozpoczÄ™liÅ›my walkÄ™ o ziemie polskie, które chciano przemocÄ… oderwać od Ojczyzny naszej i oddać pod panowanie kowieÅ„skiej Taryby (rzÄ…d litewski - przyp. S.B.). SamozwaÅ„czy rzÄ…d litewski oÅ›mieliÅ‚ siÄ™ nie uznać nakazów koalicji, odgrażajÄ…c siÄ™, iż bronić bÄ™dzie SejneÅ„skiego, a wkrótce odbierze i SuwaÅ‚ki. ZrozumieliÅ›my wówczas, że na siÅ‚Ä™ trzeba odpowiedzieć siÅ‚Ä…, że czynem i krwiÄ… wÅ‚asnÄ… okupimy raz na zawsze nasze prawa do poÅ‚Ä…czenia siÄ™ z OjczyznÄ…". W dniu nastÄ™pnym rozpoczęło siÄ™ Powstanie SejneÅ„skie.
Kalendarium powstania
23 sierpnia 1919
Nad ranem o godz. 3.00 w powiecie sejneÅ„skim rozpoczyna dziaÅ‚ania bojowe grupa operacyjna "Sumowo" w skÅ‚adzie trzech kompanii, które nacierajÄ… na Sejny. 1 KompaniÄ… dowodzi pchor. Lech Juszczyk, 2 KompaniÄ… - ppor. Janusz Ostrowski, a 3 KompaniÄ… - ppor. Alexandrowicz. CaÅ‚oÅ›ciÄ… grup dowodzi ppor. WacÅ‚aw Zawadzki. Samodzielna kompania podch. Łankiewicza rozpoczyna swojÄ… akcjÄ™ jeszcze w nocy. O godzinie 1.00 rozbraja zaÅ‚ogÄ™ litewskÄ… w Krasnopolu, biorÄ…c do niewoli oficerów i 40 jeÅ„ców. Po zostawieniu zaÅ‚ogi w sile 1 plutonu, kompania rusza na RyżówkÄ™. W zabudowaniach majÄ…tku bierze do niewoli kapitana i 20 żoÅ‚nierzy. W dalszym marszu zostaje zdobyta miejscowość Tartak (bez strat), wraz z zaÅ‚ogÄ… litewskÄ… (60 żoÅ‚nierzy). W dalszej kolejnoÅ›ci kompania podchor. Łankiewicza, po przeorganizowaniu oddziaÅ‚u w miejscowoÅ›ci Tartak i zaopatrzeniu w furmanki, oczyszcza z maÅ‚ych placówek litewskich miejscowość Wigry i wzdÅ‚uż rzeki Czarnej HaÅ„czy, kieruje siÄ™ przez Wysoki Most i BiaÅ‚ogóry do Sejn. Trzecia grupa operacyjna Tomasza Zana opanowuje Łoździeje i dzieli siÄ™ na dwie grupy. ZastÄ™pca dowódcy grupy Wojczulanis pozostaje w Łoździejach, a zasadnicza część oddziaÅ‚u rusza w kierunku Sejn. Do Sejn docierajÄ… okoÅ‚o godziny 11.00, kiedy miasto jest już wyzwolone. Po naradzie z ppor. Zawadzkim, oddziaÅ‚ Tomasza Zana udaje siÄ™ w kierunku Gib dla wsparcia toczÄ…cych siÄ™ tam walk przez czwartÄ… grupÄ™ operacyjnÄ… "WigraÅ„ce" w sile wzmocnionej kompanii podchor. RosiÅ„skiego. Dwa plutony tej grupy dowodzone przez Dominika Miszkiela, przy wsparciu grupy Tomasza Zana, zdobywajÄ… Giby, Posejnele i Berżniki. BiorÄ… Å‚Ä…cznie 100 jeÅ„ców i dużą ilość sprzÄ™tu wojskowego.
PiÄ…ta grupa operacyjna w sile kompanii dowodzona przez A. Bóbko, po zaciÄ™tych walkach zdobywa miasteczko Kopciowo, biorÄ…c do niewoli 40 żoÅ‚nierzy litewskich. O godz. 12.00 dwie kompanie wojsk litewskich uzbrojone w karabiny maszynowe atakujÄ… Łoździeje. Po póÅ‚toragodzinnej walce oddziaÅ‚ Wojczulanisa wycofuje siÄ™ z miasta, tracÄ…c kilku żoÅ‚nierzy. Kilkunastu odniosÅ‚o rany. Do Sejn okoÅ‚o godziny 13.00 z Augustowa omijajÄ…c posterunki litewskie wzdÅ‚uż szosy Sejny-Augustów, od strony Maćkowej Rudy i Sumowa dociera grupa kawalerii por. Antoniego Lipskiego, a wraz z niÄ… przybywa dowódca OkrÄ™gu POW SuwaÅ‚ki, por. Adam Rudnicki. Na pomoc oddziaÅ‚owi Wojczulanisa rusza kawaleria por. Lipskiego. Wieczorem wszystkie oddziaÅ‚y wydzielone, wzmacniajÄ… garnizon sejneÅ„ski.
24 sierpnia 1919
W Sejnach powstaÅ„cy umacniajÄ… swoje pozycje na przedpolach miasta. Dobiega oczyszczanie placówek litewskich z linii Czarnej HaÅ„czy i KanaÅ‚u Augustowskiego. KomendÄ™ miasta Sejny obejmuje dowódca 1 Kompanii podchor. Lech Juszczyk, który w porozumieniu z przedstawicielami miejscowego spoÅ‚eczeÅ„stwa, tworzy tymczasowy ZarzÄ…d Miasta. Wypuszcza z wiÄ™zienia wszystkich więźniów politycznych. Bilans walk w dniach 23 i 24.VIII.1919 roku o Sejny zamyka siÄ™ stratami po stronie powstaÅ„ców - 2 zabitych i 14 rannych. Litwini tracÄ… 100 żoÅ‚nierzy, którzy trafili do niewoli, 2 karabiny maszynowe, broÅ„, konie i tabory. Liczba zabitych i rannych po stronie litewskiej jest bliżej nie znana. Wojska litewskie wycofujÄ… siÄ™ w kierunku na KalwariÄ™. Na stacjÄ™ kolejowÄ… w SuwaÅ‚kach o godz. 10.00 przybywa z Augustowa 41 Suwalski PuÅ‚k Piechoty. Po krótkim odpoczynku okoÅ‚o godz. 11.00 - 1 Batalion maszeruje szosÄ… na póÅ‚noc, celem ustalenia stycznoÅ›ci z wojskami litewskimi. 2 Batalion bez odpoczynku rusza na pomoc, by wspierać powstaÅ„ców sejneÅ„skich. Dowodzi nimi kpt. Juszczacki. Pod osÅ‚onÄ… nocy jeden z księży litewskich w przebraniu kobiecym, wydostaje siÄ™ z klasztoru sejneÅ„skiego i dociera do wojsk litewskich informujÄ…c, że w Sejnach nie ma regularnych oddziaÅ‚ów wojska polskiego. ZachÄ™ca do kontrataku, dostarczajÄ…c jednoczeÅ›nie ocenÄ™ rozmieszczenia siÅ‚ powstaÅ„czych.
25 sierpnia 1919
OkoÅ‚o godz. 4.30 wojska litewskie, wsparte oddziaÅ‚ami niemieckich ochotników, rozpoczynajÄ… atak na miasto. O godz. 6.30 po dwugodzinnej walce, wojska litewskie zajmujÄ… miasto. PowstaÅ„cy wycofujÄ… siÄ™ na wzgórze za miastem w kierunku pÅ‚d.-zach. O godz. 8.00 przybywa z Krasnopola kompania Łankiewicza wsparta 15 żandarmami pod dowództwem chor. GoÅ‚oskiego. O godz. 9.00 siÅ‚y powstaÅ„cze rozpoczynajÄ… kontratak. JednoczeÅ›nie kawaleria powstaÅ„cza pod dowództwem ppor. Lipskiego wykonuje manewr oskrzydlajÄ…cy miasto od strony poÅ‚-wsch.. Po zaciÄ™tych walkach, powstaÅ„cy odzyskujÄ… miasto okoÅ‚o godz. 11.00. W dniu 25.VIII.1919 roku powstaÅ„cy tracÄ… 16 żoÅ‚nierzy, 30 odnosi rany. WiÄ™kszość zabitych, to dobici ranni powstaÅ„cy, którzy pozostali w mieÅ›cie. SÄ… ofiary wÅ›ród ludnoÅ›ci cywilnej. Zamordowany zostaje aptekarz, Wincenty DomosÅ‚awski. Wielu ludzi skatowano, polskie domy ograbiono. Dowódca batalionu Sejn ppor. Zawadzki ginie podczas obrony miasta. Po jego Å›mierci dowództwo obejmuje Alexandrowicz. Pod wieczór pierwsze pododdziaÅ‚y 2 Batalionu 41 Suwalskiego PuÅ‚ku Piechoty docierajÄ… do Sejn.
26 sierpnia 1919
MieszkaÅ„cy Sejn, sÄ… zszokowani kilkugodzinnÄ… bytnoÅ›ciÄ… oddziaÅ‚ów litewsko-niemieckich i ich bezwzglÄ™dnoÅ›ciÄ… dziaÅ‚aÅ„ w mieÅ›cie dnia poprzedniego. NastÄ™puje umocnienie pozycji powstaÅ„czych oraz wzmocnienie pracy wywiadowczej o ruchach wojsk litewskich. Wyrusza transport do SuwaÅ‚k 15 zwÅ‚ok polegÅ‚ych powstaÅ„ców.
27 sierpnia 1919
Na cmentarzu w Sejnach odbywa siÄ™ pogrzeb dotychczasowych ofiar walk. Grzebani sÄ… Polacy i Litwini. Pogrzeb przeradza siÄ™ w demonstracjÄ™ partiotycznÄ…, która pokazuje wolÄ™ mieszkaÅ„ców do przynależnoÅ›ci do macierzy. O godzinie 16.00 wkraczajÄ… kolejne jednostki 41 PP do miasta z plutonem karabinów maszynowych, co podnosi morale dla miejscowej ludnoÅ›ci i oddziaÅ‚ów powstaÅ„czych.
28 sierpnia 1919
W nocy do miasta dociera jeszcze jedna kompania 41 PP, która wzmacnia siÅ‚y powstaÅ„cze. Wywiad powstaÅ„czy sygnalizuje kolejny atak strony przeciwnej. O godz. piÄ…tej rano od Łoździej Litwini rozpoczynajÄ… drugie natarcie na Sejny. AtakujÄ… dwa bataliony 1 PP z dwunastoma ckm i bateria armat oraz liczne oddziaÅ‚y szaulisów wzmocnione ochotnikami niemieckimi. Strona polska przeciwstawia wzmocniony 2 Batalion 41 PP pod dowództwem kpt. Juszczackiego wsparty szeÅ›cioma ckm oraz baon powstaÅ„czy w sile 500 karabinów i 2 ckm, którym dowodzi por. Adam Rudnicki. SiÅ‚y polskie obsadzajÄ… liniÄ™ obrony w odlegÅ‚oÅ›ci 3 - 5 km od miasta na kierunku pÅ‚n.-wsch. Prawe skrzydÅ‚o zajmujÄ… powstaÅ„cy, lewe żoÅ‚nierze 41 PP. Po caÅ‚odziennej walce atak litewski zostaje odparty. Wojska litewskie wycofujÄ… siÄ™ poza liniÄ™ Focha, która ustalaÅ‚a liniÄ™ rozgraniczenia polsko-litewskiego na poÅ‚udniowej Suwalszczyźnie. Kontratak wojsk litewskich zostaÅ‚ okupiony zabitymi i rannymi po obu stronach. Podczas tych walk zostaje ranny dowódca siÅ‚ powstaÅ„czych por. Adam Rudnicki.
Pogrzeb polegÅ‚ych powstaÅ„ców: dowódcy WacÅ‚awa Zawadzkiego-Rózgi; sekcyjnych: Stefana CheÅ‚miÅ„skiego i Ireneusza Rukata; szeregowych powstaÅ„ców: Konstantego Butkiewicza, Jana Grzymko, Edwarda Rynkowskiego, Jana Wojtulanisa, BronisÅ‚awa Laskowskiego, StanisÅ‚awa Miszkiela i jednego bezimiennego. Pogrzeb w SuwaÅ‚kach, tak jak i w Sejnach przeradza siÄ™ w wielkÄ… manifestacjÄ™ patriotyzmu. DzieÅ„ ten oznacza zakoÅ„czenie Powstania SejneÅ„skiego. Łączne straty strony polskiej w Powstaniu wyniosÅ‚y 37 zabitych, kilku zranionych i okoÅ‚o 70 rannych. Straty strony litewskiej trudne sÄ… do przedstawienia wobec braku danych.
1 września 1919
W porozumieniu z mjr. Mackiewiczem, dowódcÄ… 41 PP, por. Adam Rudnicki wydaje rozkaz wcielenia oddziaÅ‚ów powstaÅ„czych do 41 PP. Rozkaz ten koÅ„czy polskie dziaÅ‚ania powstaÅ„cze, w czasie których "patriotyczny lud Suwalszczyzny przez swojÄ… nieugiÄ™tÄ… walkÄ™ daÅ‚ wyraz przywiÄ…zania do Macierzy i z walki tej mimo wielu cierpieÅ„ wyszedÅ‚ zwyciÄ™sko". Walki w nastÄ™pnym, które należy traktować jako przedÅ‚użenie powstania, byÅ‚y prowadzone przez regularne jednostki wojska polskiego.

Ziemia SejneÅ„sko-Suwalska w latach I wojny Å›wiatowej byÅ‚a okupowana przez Niemców, którzy zamierzali przyÅ‚Ä…czyć jÄ… do swojego paÅ„stwa. Po zakoÅ„czeniu dziaÅ‚aÅ„ wojennych los tych ziem nadal byÅ‚ niepewny. W okresie od listopada 1918 roku do lipca 1919 roku ziemie te byÅ‚y przedmiotem zatargów polsko-litewskich i sporów miÄ™dzynarodowych. Szczególnie dotyczyÅ‚o to powiatu sejneÅ„skiego, przez który przebiegaÅ‚a polsko-litewska granica etnograficzna. Niemcy stale podsycali konflikt polsko-litewski, a gdy staÅ‚o siÄ™ jasne, że sami tych terenów nie zdobÄ™dÄ…, zaczÄ™li robić wszystko, aby przypadÅ‚y one stronie litewskiej. Najbardziej przekonanym rzecznikiem wykorzystania Litwy przeciw Polsce byÅ‚ przedstawiciel rzÄ…du Republiki Niemieckiej w Kownie, dr Zimmerle. 14 lutego 1919 roku tak pisaÅ‚ do swego ministerstwa spraw zagranicznych w Berlinie: "... należy popierać antypolskie, nacjonalistyczne dążenia Litwinów nawet w skromnej skali, dotyczÄ…cej budowy ich paÅ„stwa...". ChodziÅ‚o tu przede wszystkim o tereny powiatu suwalskiego, augustowskiego i sejneÅ„skiego byÅ‚ej guberni suwalskiej. Wytyczenie linii Focha przekreÅ›liÅ‚o niemieckie plany w stosunku do Ziemi SejneÅ„sko-Suwalskiej. Litwini mogli utrzymać siÄ™ na tych terenach "tylko pod osÅ‚onÄ… niemieckich bagnetów". W tym czasie (lipiec 1919 roku) Niemcy rozpoczynajÄ… ewakuacjÄ™ tych terenów. Zdaniem T. Radziwonowicza odchodzenie Niemców "stwarzaÅ‚o wreszcie warunki do faktycznego wÅ‚Ä…czenia obszaru Suwalszczyzny w granice paÅ„stwa polskiego i osÅ‚abiaÅ‚o wydatnie pozycjÄ™ Litwinów w sporze o te terytorium". KorzystajÄ…c z niemieckiej pomocy 7 sierpnia 1919 roku Litwini opuÅ›cili SuwaÅ‚ki, jednoczeÅ›nie umacniajÄ…c swoje pozycje na linii Czarnej HaÅ„czy i jeziora Wigry. ÅšwiadczyÅ‚o to wyraźnie, iż zamierzali zatrzymać w swym rÄ™ku caÅ‚y powiat sejneÅ„ski. Groźba staÅ‚ej i dÅ‚ugotrwaÅ‚ej okupacji litewskiej spowodowaÅ‚a reakcjÄ™ polskiej ludnoÅ›ci póÅ‚nocnych powiatów Suwalszczyzny.

 

12 sierpnia w SuwaÅ‚kach (okupowanych jeszcze przez Niemców) odbyÅ‚ siÄ™ zjazd przedstawicieli ludnoÅ›ci polskiej, który byÅ‚ zapowiedziÄ… wybuchu zbrojnego powstania6. PrzybyÅ‚o ponad 100 delegatów, m.in. z powiatów: sejneÅ„skiego, kalwaryjskiego, woÅ‚kowyskiego i mariampolskiego. W przyjÄ™tej rezolucji stwierdzono, iż tylko "zajÄ™cie Litwy przez wojska polskie bÄ™dzie mogÅ‚o rozwiÄ…zać zawiÅ‚y problem polsko-litewski". Również strona litewska nawoÅ‚ywaÅ‚a do walki, aby w ten sposób rozstrzygnąć sporne sprawy. 17 sierpnia 1919 roku Litwini zorganizowali manifestacjÄ™, w czasie której protestowali przeciwko propolskiej polityce Ententy, szczególnie Francji. W przyjÄ™tej rezolucji czytamy m.in.: "Obywatele! Ojczyzna w niebezpieczeÅ„stwie. - Kto żyw i uczciwy, niech chwyta za broÅ„. Użyjmy Å›rodków, ażeby nie pozostaÅ‚o na Litwie ani jednego okupanta". Do walki z Polakami nawoÅ‚ywaÅ‚ sam premier Litwy Sle?evičius. PrzykÅ‚adem tego byÅ‚a jego wizyta w Sejnach. Na zwoÅ‚anym wówczas wiecu ludnoÅ›ci litewskiej wygÅ‚osiÅ‚ przemówienie, w którym nawoÅ‚ywaÅ‚ zebranych, aby "bronili swych osad do ostatka, jak kto może, stajÄ…c z siekierami, widÅ‚ami, kosami", żeby nikomu nie oddać ani kawaÅ‚ka ziemi od stuleci zamieszkaÅ‚ej przez przodków.

 

ZÅ‚ożony 22 sierpnia na rÄ™ce PiÅ‚sudskiego protest Tymczasowej Rady Obywatelskiej Powiatu SejneÅ„skiego i petycja mieszkaÅ„ców wsi Å»arnowice, Turówka, Biernatki, Rutki i Pruska Wola również zapowiadaÅ‚y wybuch powstania sejneÅ„skiego. SamÄ… decyzjÄ™ o wybuchu powstania sejneÅ„skiego podjÄ™to 16 sierpnia 1919 roku11. ZdecydowaÅ‚o o tym dowództwo Suwalskiego OkrÄ™gu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w osobach por. Adama Rudnickiego i ppor. WacÅ‚awa Zawadzkiego. Wtedy też zostaÅ‚ opracowany plan powstania. Celem powstania byÅ‚o opanowanie Sejn i terenu zajmowanego najpierw przez Niemców a nastÄ™pnie przez Litwinów, mimo postanowieÅ„ Ententy. Wybuch powstania wyznaczono na noc z 22 na 23 sierpnia 1919 roku, na kilka godzin po zapowiedzianym przez Niemców opuszczeniu SuwaÅ‚k. Na przewidywanym terenie powstania siÅ‚y litewskie liczyÅ‚y okoÅ‚o 1200 ludzi. Z tego 600 żoÅ‚nierzy osadziÅ‚o liniÄ™ Czarnej HaÅ„czy, a 400 znajdowaÅ‚o siÄ™ w Sejnach. POW do przeprowadzenia akcji powstaÅ„czej zmobilizowaÅ‚o okoÅ‚o 900 ludzi. 22 sierpnia 1919 roku siÅ‚y suwalskie i sejneÅ„skie POW przystÄ…piÅ‚y do dziaÅ‚aÅ„ zbrojnych przeciwko Litwinom, oczyszczajÄ…c liniÄ™ Czarnej HaÅ„czy. RozpoczynajÄ…c walkÄ™ powstaÅ„cy tak uzasadniali swoje dziaÅ‚anie: "rozpoczÄ™liÅ›my walkÄ™ o ziemie polskie, które chciano przemocÄ… oderwać od Ojczyzny naszej i oddać pod panowanie kowieÅ„skiej Taryby (rzÄ…d litewski - przyp. S.B.). SamozwaÅ„czy rzÄ…d litewski oÅ›mieliÅ‚ siÄ™ nie uznać nakazów koalicji, odgrażajÄ…c siÄ™, iż bronić bÄ™dzie SejneÅ„skiego, a wkrótce odbierze i SuwaÅ‚ki. ZrozumieliÅ›my wówczas, że na siÅ‚Ä™ trzeba odpowiedzieć siÅ‚Ä…, że czynem i krwiÄ… wÅ‚asnÄ… okupimy raz na zawsze nasze prawa do poÅ‚Ä…czenia siÄ™ z OjczyznÄ…". W dniu nastÄ™pnym rozpoczęło siÄ™ Powstanie SejneÅ„skie.

 

Kalendarium powstania:

23 sierpnia 1919

Nad ranem o godz. 3.00 w powiecie sejneÅ„skim rozpoczyna dziaÅ‚ania bojowe grupa operacyjna "Sumowo" w skÅ‚adzie trzech kompanii, które nacierajÄ… na Sejny. 1 KompaniÄ… dowodzi pchor. Lech Juszczyk, 2 KompaniÄ… - ppor. Janusz Ostrowski, a 3 KompaniÄ… - ppor. Alexandrowicz. CaÅ‚oÅ›ciÄ… grup dowodzi ppor. WacÅ‚aw Zawadzki. Samodzielna kompania podch. Łankiewicza rozpoczyna swojÄ… akcjÄ™ jeszcze w nocy. O godzinie 1.00 rozbraja zaÅ‚ogÄ™ litewskÄ… w Krasnopolu, biorÄ…c do niewoli oficerów i 40 jeÅ„ców. Po zostawieniu zaÅ‚ogi w sile 1 plutonu, kompania rusza na RyżówkÄ™. W zabudowaniach majÄ…tku bierze do niewoli kapitana i 20 żoÅ‚nierzy. W dalszym marszu zostaje zdobyta miejscowość Tartak (bez strat), wraz z zaÅ‚ogÄ… litewskÄ… (60 żoÅ‚nierzy). W dalszej kolejnoÅ›ci kompania podchor. Łankiewicza, po przeorganizowaniu oddziaÅ‚u w miejscowoÅ›ci Tartak i zaopatrzeniu w furmanki, oczyszcza z maÅ‚ych placówek litewskich miejscowość Wigry i wzdÅ‚uż rzeki Czarnej HaÅ„czy, kieruje siÄ™ przez Wysoki Most i BiaÅ‚ogóry do Sejn. Trzecia grupa operacyjna Tomasza Zana opanowuje Łoździeje i dzieli siÄ™ na dwie grupy. ZastÄ™pca dowódcy grupy Wojczulanis pozostaje w Łoździejach, a zasadnicza część oddziaÅ‚u rusza w kierunku Sejn. Do Sejn docierajÄ… okoÅ‚o godziny 11.00, kiedy miasto jest już wyzwolone. Po naradzie z ppor. Zawadzkim, oddziaÅ‚ Tomasza Zana udaje siÄ™ w kierunku Gib dla wsparcia toczÄ…cych siÄ™ tam walk przez czwartÄ… grupÄ™ operacyjnÄ… "WigraÅ„ce" w sile wzmocnionej kompanii podchor. RosiÅ„skiego. Dwa plutony tej grupy dowodzone przez Dominika Miszkiela, przy wsparciu grupy Tomasza Zana, zdobywajÄ… Giby, Posejnele i Berżniki. BiorÄ… Å‚Ä…cznie 100 jeÅ„ców i dużą ilość sprzÄ™tu wojskowego.

PiÄ…ta grupa operacyjna w sile kompanii dowodzona przez A. Bóbko, po zaciÄ™tych walkach zdobywa miasteczko Kopciowo, biorÄ…c do niewoli 40 żoÅ‚nierzy litewskich. O godz. 12.00 dwie kompanie wojsk litewskich uzbrojone w karabiny maszynowe atakujÄ… Łoździeje. Po póÅ‚toragodzinnej walce oddziaÅ‚ Wojczulanisa wycofuje siÄ™ z miasta, tracÄ…c kilku żoÅ‚nierzy. Kilkunastu odniosÅ‚o rany. Do Sejn okoÅ‚o godziny 13.00 z Augustowa omijajÄ…c posterunki litewskie wzdÅ‚uż szosy Sejny-Augustów, od strony Maćkowej Rudy i Sumowa dociera grupa kawalerii por. Antoniego Lipskiego, a wraz z niÄ… przybywa dowódca OkrÄ™gu POW SuwaÅ‚ki, por. Adam Rudnicki. Na pomoc oddziaÅ‚owi Wojczulanisa rusza kawaleria por. Lipskiego. Wieczorem wszystkie oddziaÅ‚y wydzielone, wzmacniajÄ… garnizon sejneÅ„ski.

24 sierpnia 1919

W Sejnach powstaÅ„cy umacniajÄ… swoje pozycje na przedpolach miasta. Dobiega oczyszczanie placówek litewskich z linii Czarnej HaÅ„czy i KanaÅ‚u Augustowskiego. KomendÄ™ miasta Sejny obejmuje dowódca 1 Kompanii podchor. Lech Juszczyk, który w porozumieniu z przedstawicielami miejscowego spoÅ‚eczeÅ„stwa, tworzy tymczasowy ZarzÄ…d Miasta. Wypuszcza z wiÄ™zienia wszystkich więźniów politycznych. Bilans walk w dniach 23 i 24.VIII.1919 roku o Sejny zamyka siÄ™ stratami po stronie powstaÅ„ców - 2 zabitych i 14 rannych. Litwini tracÄ… 100 żoÅ‚nierzy, którzy trafili do niewoli, 2 karabiny maszynowe, broÅ„, konie i tabory. Liczba zabitych i rannych po stronie litewskiej jest bliżej nie znana. Wojska litewskie wycofujÄ… siÄ™ w kierunku na KalwariÄ™. Na stacjÄ™ kolejowÄ… w SuwaÅ‚kach o godz. 10.00 przybywa z Augustowa 41 Suwalski PuÅ‚k Piechoty. Po krótkim odpoczynku okoÅ‚o godz. 11.00 - 1 Batalion maszeruje szosÄ… na póÅ‚noc, celem ustalenia stycznoÅ›ci z wojskami litewskimi. 2 Batalion bez odpoczynku rusza na pomoc, by wspierać powstaÅ„ców sejneÅ„skich. Dowodzi nimi kpt. Juszczacki. Pod osÅ‚onÄ… nocy jeden z księży litewskich w przebraniu kobiecym, wydostaje siÄ™ z klasztoru sejneÅ„skiego i dociera do wojsk litewskich informujÄ…c, że w Sejnach nie ma regularnych oddziaÅ‚ów wojska polskiego. ZachÄ™ca do kontrataku, dostarczajÄ…c jednoczeÅ›nie ocenÄ™ rozmieszczenia siÅ‚ powstaÅ„czych.

25 sierpnia 1919

OkoÅ‚o godz. 4.30 wojska litewskie, wsparte oddziaÅ‚ami niemieckich ochotników, rozpoczynajÄ… atak na miasto.bO godz. 6.30 po dwugodzinnej walce, wojska litewskie zajmujÄ… miasto. PowstaÅ„cy wycofujÄ… siÄ™ na wzgórze za miastem w kierunku pÅ‚d.-zach. O godz. 8.00 przybywa z Krasnopola kompania Łankiewicza wsparta 15 żandarmami pod dowództwem chor. GoÅ‚oskiego. O godz. 9.00 siÅ‚y powstaÅ„cze rozpoczynajÄ… kontratak. JednoczeÅ›nie kawaleria powstaÅ„cza pod dowództwem ppor. Lipskiego wykonuje manewr oskrzydlajÄ…cy miasto od strony poÅ‚-wsch.. Po zaciÄ™tych walkach, powstaÅ„cy odzyskujÄ… miasto okoÅ‚o godz. 11.00. W dniu 25.VIII.1919 roku powstaÅ„cy tracÄ… 16 żoÅ‚nierzy, 30 odnosi rany. WiÄ™kszość zabitych, to dobici ranni powstaÅ„cy, którzy pozostali w mieÅ›cie. SÄ… ofiary wÅ›ród ludnoÅ›ci cywilnej. Zamordowany zostaje aptekarz, Wincenty DomosÅ‚awski. Wielu ludzi skatowano, polskie domy ograbiono. Dowódca batalionu Sejn ppor. Zawadzki ginie podczas obrony miasta. Po jego Å›mierci dowództwo obejmuje Alexandrowicz. Pod wieczór pierwsze pododdziaÅ‚y 2 Batalionu 41 Suwalskiego PuÅ‚ku Piechoty docierajÄ… do Sejn.

26 sierpnia 1919

MieszkaÅ„cy Sejn, sÄ… zszokowani kilkugodzinnÄ… bytnoÅ›ciÄ… oddziaÅ‚ów litewsko-niemieckich i ich bezwzglÄ™dnoÅ›ciÄ… dziaÅ‚aÅ„ w mieÅ›cie dnia poprzedniego. NastÄ™puje umocnienie pozycji powstaÅ„czych oraz wzmocnienie pracy wywiadowczej o ruchach wojsk litewskich. Wyrusza transport do SuwaÅ‚k 15 zwÅ‚ok polegÅ‚ych powstaÅ„ców.

27 sierpnia 1919

Na cmentarzu w Sejnach odbywa siÄ™ pogrzeb dotychczasowych ofiar walk. Grzebani sÄ… Polacy i Litwini. Pogrzeb przeradza siÄ™ w demonstracjÄ™ partiotycznÄ…, która pokazuje wolÄ™ mieszkaÅ„ców do przynależnoÅ›ci do macierzy. O godzinie 16.00 wkraczajÄ… kolejne jednostki 41 PP do miasta z plutonem karabinów maszynowych, co podnosi morale dla miejscowej ludnoÅ›ci i oddziaÅ‚ów powstaÅ„czych.

28 sierpnia 1919

W nocy do miasta dociera jeszcze jedna kompania 41 PP, która wzmacnia siÅ‚y powstaÅ„cze. Wywiad powstaÅ„czy sygnalizuje kolejny atak strony przeciwnej. O godz. piÄ…tej rano od Łoździej Litwini rozpoczynajÄ… drugie natarcie na Sejny. AtakujÄ… dwa bataliony 1 PP z dwunastoma ckm i bateria armat oraz liczne oddziaÅ‚y szaulisów wzmocnione ochotnikami niemieckimi. Strona polska przeciwstawia wzmocniony 2 Batalion 41 PP pod dowództwem kpt. Juszczackiego wsparty szeÅ›cioma ckm oraz baon powstaÅ„czy w sile 500 karabinów i 2 ckm, którym dowodzi por. Adam Rudnicki. SiÅ‚y polskie obsadzajÄ… liniÄ™ obrony w odlegÅ‚oÅ›ci 3 - 5 km od miasta na kierunku pÅ‚n.-wsch. Prawe skrzydÅ‚o zajmujÄ… powstaÅ„cy, lewe żoÅ‚nierze 41 PP. Po caÅ‚odziennej walce atak litewski zostaje odparty. Wojska litewskie wycofujÄ… siÄ™ poza liniÄ™ Focha, która ustalaÅ‚a liniÄ™ rozgraniczenia polsko-litewskiego na poÅ‚udniowej Suwalszczyźnie. Kontratak wojsk litewskich zostaÅ‚ okupiony zabitymi i rannymi po obu stronach. Podczas tych walk zostaje ranny dowódca siÅ‚ powstaÅ„czych por. Adam Rudnicki.

Pogrzeb polegÅ‚ych powstaÅ„ców: dowódcy WacÅ‚awa Zawadzkiego-Rózgi; sekcyjnych: Stefana CheÅ‚miÅ„skiego i Ireneusza Rukata; szeregowych powstaÅ„ców: Konstantego Butkiewicza, Jana Grzymko, Edwarda Rynkowskiego, Jana Wojtulanisa, BronisÅ‚awa Laskowskiego, StanisÅ‚awa Miszkiela i jednego bezimiennego. Pogrzeb w SuwaÅ‚kach, tak jak i w Sejnach przeradza siÄ™ w wielkÄ… manifestacjÄ™ patriotyzmu. DzieÅ„ ten oznacza zakoÅ„czenie Powstania SejneÅ„skiego. Łączne straty strony polskiej w Powstaniu wyniosÅ‚y 37 zabitych, kilku zranionych i okoÅ‚o 70 rannych. Straty strony litewskiej trudne sÄ… do przedstawienia wobec braku danych.

1 września 1919

W porozumieniu z mjr. Mackiewiczem, dowódcÄ… 41 PP, por. Adam Rudnicki wydaje rozkaz wcielenia oddziaÅ‚ów powstaÅ„czych do 41 PP. Rozkaz ten koÅ„czy polskie dziaÅ‚ania powstaÅ„cze, w czasie których "patriotyczny lud Suwalszczyzny przez swojÄ… nieugiÄ™tÄ… walkÄ™ daÅ‚ wyraz przywiÄ…zania do Macierzy i z walki tej mimo wielu cierpieÅ„ wyszedÅ‚ zwyciÄ™sko". Walki w nastÄ™pnym, które należy traktować jako przedÅ‚użenie powstania, byÅ‚y prowadzone przez regularne jednostki wojska polskiego.