Powstanie 1863-1864 byÅ‚o najdÅ‚użej trwajÄ…cym zrywem niepodlegÅ‚oÅ›ciowym w epoce porozbiorowej. Do walki wciÄ…gnęło wszystkie warstwy spoÅ‚eczeÅ„stwa, odcisnęło siÄ™ silnie na ówczesnych stosunkach miÄ™dzynarodowych, a wreszcie spowodowaÅ‚o ogromny przeÅ‚om spoÅ‚eczny i ideowy w dziejach narodowych, co wywarÅ‚o decydujÄ…cy wpÅ‚yw na rozwój nowoczesnego spoÅ‚eczeÅ„stwa polskiego.
OsÅ‚abienie Rosji po klÄ™sce w wojnie krymskiej doprowadziÅ‚o do liberalizacji jej polityki wewnÄ™trznej. Nadzieje na szersze koncesje car Aleksander II w 1856 r. przeciÄ…Å‚ sÅ‚owami „żadnych marzeÅ„”. Patriotyczne krÄ™gi liberalno-konserwatywne, gÅ‚ównie ziemiaÅ„skie, skupione wokóÅ‚ Andrzeja Zamoyskiego, liczyÅ‚y na przywrócenie w Królestwie Polskim statusu konstytucyjnego sprzed 1830 r., natomiast demokratyzujÄ…ce Å›rodowiska mÅ‚odzieży i części mieszczaÅ„stwa, oÅ›mielone osÅ‚abieniem Rosji i zwyciÄ™stwem wÅ‚oskiego ruchu narodowego, wysuwaÅ‚y hasÅ‚a niepodlegÅ‚oÅ›ciowe. Pierwsi jako umiarkowani zyskali nazwÄ™ „biaÅ‚ych”, drudzy „czerwonych”. Najważniejszym problemem byÅ‚a „kwestia wÅ‚oÅ›ciaÅ„ska”, czyli likwidacja paÅ„szczyzny i uwÅ‚aszczenie chÅ‚opów. KoÅ‚a ziemiaÅ„skie godziÅ‚y siÄ™ na uwÅ‚aszczenie za odszkodowaniem, zaÅ› ruch demokratyczny żądaÅ‚ uwÅ‚aszczenia bezwarunkowego, widzÄ…c w tym warunek zwyciÄ™skiego powstania przeciw Rosji.
W 1860 r. czerwoni zainicjowali manifestacje religijno-patriotyczne. JednoczeÅ›nie konsolidowaÅ‚y siÄ™ mÅ‚odzieżowe kóÅ‚ka konspiracyjne. Zaatakowanie przez wojsko rosyjskie 27 lutego 1861 manifestacji w rocznicÄ™ bitwy grochowskiej przyniosÅ‚o pierwsze krwawe ofiary: na pl. Zamkowym padÅ‚o piÄ™ciu zabitych. WÅ‚adze w obawie przed spontanicznym wybuchem walk zgodziÅ‚y siÄ™ na przyjÄ™cie petycji z żądaniem zmiany systemu rzÄ…dów, którÄ… Aleksander II okreÅ›liÅ‚ jako zuchwalstwo, ale ostatecznie zgodziÅ‚ siÄ™ na desygnowanie Aleksandra Wielopolskiego na stanowisko dyrektora Komisji WyznaÅ„ Religijnych i OÅ›wiecenia Publicznego i zapowiedziaÅ‚ utworzenie Rady Stanu oraz samorzÄ…du miejskiego i powiatowego. Te ustÄ™pstwa nie powstrzymaÅ‚y manifestacji. 8 kwietnia 1861 r. od kul Rosjan padÅ‚o 200 zabitych i okoÅ‚o 500 rannych. W Warszawie wprowadzono stan wojenny, rozpoczęły siÄ™ brutalne represje, organizatorów manifestacji w Warszawie i Wilnie deportowano w gÅ‚Ä…b Rosji. PrzyspieszyÅ‚o to konsolidacjÄ™ konspiracji: 17 października 1861 utworzony zostaÅ‚ Komitet Ruchu (Miejski), a w czerwcu 1862 Komitet Centralny Narodowy.
KCN kierowaÅ‚ OrganizacjÄ… NarodowÄ…, która tworzyÅ‚a struktury tajemnego paÅ„stwa polskiego. W planach KCN byÅ‚o powstanie nie wczeÅ›niej niż na wiosnÄ™ 1863 r. Jednakże „branka” do armii rosyjskiej w poÅ‚owie stycznia 1863, którÄ… prowokacyjnie zaplanowaÅ‚ Wielopolski, zmusiÅ‚a KCN do wezwania do powstania w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. Manifest oraz dekrety RzÄ…du Narodowego ogÅ‚aszaÅ‚y bezwarunkowe uwÅ‚aszczenie chÅ‚opów oraz walkÄ™ z RosjÄ… o niepodlegÅ‚Ä…, demokratycznÄ… PolskÄ™ w granicach przedrozbiorowych.
W styczniu 1863 powstanie obejmowaÅ‚o Królestwo Polskie, w lutym rozszerzyÅ‚o siÄ™ na LitwÄ™, w kwietniu i maju siÄ™gnęło okolic Dynaburga i Witebska oraz guberni kijowskiej i woÅ‚yÅ„skiej. Z Galicji i zaboru pruskiego napÅ‚ywali ochotnicy, broÅ„ i zaopatrzenie. Przybyli też ochotnicy z WÅ‚och, WÄ™gier, Francji, a także Rosji. Najpoważniejszym zawodem byÅ‚a bierna postawa chÅ‚opów. Dekret uwÅ‚aszczeniowy bez wczeÅ›niejszej ideowej agitacji nie odegraÅ‚ roli mobilizacyjnej, jednakże w rejonach opanowanych przez polskie oddziaÅ‚y udziaÅ‚ chÅ‚opów stopniowo wzrastaÅ‚. Ochotnicy pochodzili z ludu miejskiego, szlachty zaÅ›ciankowej, robotników, inteligencji, mÅ‚odzieży gimnazjalnej i studenckiej. PóźnÄ… wiosnÄ… i latem 1863 walczyÅ‚o do 35 tys. powstaÅ„ców, majÄ…c przeciwko sobie w samym tylko Królestwie 145 tys. Rosjan. Tajemnym paÅ„stwem polskim kierowaÅ‚ RN. PodlegaÅ‚a mu cywilna i wojskowa organizacja terenowa. PowstaÅ„czÄ… dyplomacjÄ… z centralÄ… w Paryżu kierowaÅ‚ WÅ‚adysÅ‚aw Czartoryski.
Wybuch walk, a zwÅ‚aszcza to, iż Rosjanie już w pierwszych dniach nie stÅ‚umili „ruchawki poborowych”, zaskoczyÅ‚ stolice zachodnie, a opinia publiczna zareagowaÅ‚a sympatiÄ… dla Polaków. W Paryżu, Londynie i Wiedniu, a także w Petersburgu wiedziano, że kryzys może przeksztaÅ‚cić siÄ™ w nowÄ… wojnÄ™ z RosjÄ…. Dyplomacja rosyjska twierdziÅ‚a, iż powstanie to jej sprawa wewnÄ™trzna, a ruch polski wymierzony jest w porzÄ…dek europejski. Jednakże ujawnienie rosyjsko-pruskiej konwencji z 8 II 1863 o solidarnej walce z Polakami umiÄ™dzynarodowiÅ‚o powstanie i umożliwiÅ‚o mocarstwom zachodnim przejÄ™cie inicjatywy dyplomatycznej – przede wszystkim dla wÅ‚asnych celów. Napoleon III, owÅ‚adniÄ™ty ideÄ… oparcia granic na Renie, skierowaÅ‚ atak polityczny przeciw Prusom, dążąc do sprowokowania wojny, i zabiegaÅ‚ o sojusz z AustriÄ…. Wielka Brytania nie zamierzaÅ‚a dopuÅ›cić do wojny Francji z Prusami, blokowaÅ‚a możliwość sojuszu francusko-austriackiego i dążyÅ‚a do rozbicia porozumienia francusko-rosyjskiego. Austria rywalizowaÅ‚a z Prusami o prymat w Niemczech, ale odrzuciÅ‚a francuskie oferty sojuszu, by nie wspierać Napoleona III kosztem interesów niemieckich. O militarnej pomocy, na którÄ… liczyli Polacy, nie mówiono, choć Napoleon III zachÄ™caÅ‚ do kontynuowania powstania.
Francja, Anglia i Austria uzgodniÅ‚y koncepcjÄ™ dyplomatycznej interwencji w obronie praw Polaków i w kwietniu wystosowaÅ‚y noty utrzymane jednak tylko w tonie perswazji. RN spodziewaÅ‚ siÄ™, że rozwój powstania bÄ™dzie popychaÅ‚ mocarstwa do konfliktu zbrojnego. Toteż polskie akcje dyplomatyczne zmierzaÅ‚y do skÅ‚onienia Francji, Anglii i Austrii do militarnego wsparcia Polski. PodkreÅ›lano zwÅ‚aszcza, że odbudowa niepodlegÅ‚ej Polski jest warunkiem zbudowania trwaÅ‚ego pokoju w Europie.
Petersburg widzÄ…c, że nie grozi nowa wojna, pozostawiaÅ‚ drzwi otwarte do negocjacji, ale zdecydowanie negowaÅ‚ prawo mocarstw do interwencji. W czerwcu 1863 mocarstwa zachodnie sformuÅ‚owaÅ‚y warunki: amnestii dla powstaÅ„ców, utworzenia przedstawicielstwa narodowego i rozszerzenia koncesji autonomicznych w Królestwie, konferencji sygnatariuszy traktatu 1815 r., a na czas jej trwania zawieszenie broni. I tym razem byÅ‚o to dalekie od polskich oczekiwaÅ„. Liczono jednak, że odrzucenie tych żądaÅ„ skÅ‚oni FrancjÄ™, AngliÄ™ i AustriÄ™ do stanowczych kroków, w tym do uznania Polaków za stronÄ™ walczÄ…cÄ…. Aleksander II i jego ministrowie, Å›wiadomi ryzyka wojny, ale pewni poparcia spoÅ‚eczeÅ„stwa, odrzucili noty mocarstw. Francja i Anglia uznaÅ‚y to za obelgÄ™, jednak nie odważyÅ‚y siÄ™ na podjÄ™cie wyzwania. Ten brak stanowczoÅ›ci pozwoliÅ‚ Rosji na przeciÄ…ganie negocjacji do sierpnia, a nastÄ™pnie ich zerwanie we wrzeÅ›niu, kiedy groźba wojny z Zachodem minęła.
Fiasko interwencji przesÄ…dzaÅ‚o o politycznej klÄ™sce powstania. Polacy mogli ze zmiennym szczęściem walczyć z wojskami rosyjskim, ale nie mieli szans na ostateczny sukces. KlÄ™skÄ… zakoÅ„czyÅ‚a siÄ™ kampania gen. Zygmunta Sierakowskiego na Litwie (IV-V 1863), a on sam zostaÅ‚ stracony w Wilnie. Powstanie na ziemiach litewskich i biaÅ‚oruskich trwaÅ‚o wprawdzie do 1864 r., ale byÅ‚y to tylko dziaÅ‚ania partyzantki leÅ›nej. KatastrofÄ™ przyniosÅ‚a próba powstania na Kijowszczyźnie w maju 1863: chÅ‚opi wymordowali oddziaÅ‚ mÅ‚odzieży uniwersyteckiej. Jedynie na WoÅ‚yniu pÅ‚k Edmund Różycki odniósÅ‚ kilka zwyciÄ™stw, ale musiaÅ‚ wycofać siÄ™ do Galicji, co koÅ„czyÅ‚o walki powstaÅ„cze na Ukrainie.
ObjÄ™cie wÅ‚adzy przez Romualda Traugutta 17 X 1863 podtrzymaÅ‚o walkÄ™, a reorganizacja powstaÅ„czych zmierzaÅ‚a do ofensywy wiosnÄ… 1864 w oczekiwaniu na wojnÄ™ europejskÄ…. ZimÄ… 1864 dziaÅ‚ania trwaÅ‚y gÅ‚ównie w poÅ‚udniowej części Królestwa, graniczÄ…cej z GalicjÄ…, skÄ…d docieraÅ‚a pomoc. W koÅ„cu grudnia 1863 na Lubelszczyźnie rozbity zostaÅ‚ oddziaÅ‚ gen. Kruka-Heydenreicha. Najsilniejszym oÅ›rodkiem powstaÅ„czym pozostaÅ‚ rejon Gór ÅšwiÄ™tokrzyskich, gdzie dowodziÅ‚ gen. Bosak, lecz jego zgrupowanie poniosÅ‚o 21 lutego klÄ™skÄ™, co zapowiadaÅ‚o już kres powstania zbrojnego. Austria wprowadziÅ‚a 29 lutego stan wojenny w Galicji, a 2 marca wÅ‚adze carskie ogÅ‚osiÅ‚y uwÅ‚aszczenie chÅ‚opów w Królestwie Polskim: te dwa fakty przekreÅ›liÅ‚y koncepcjÄ™ Traugutta rozwiniÄ™cia powstania z wykorzystaniem pospolitego ruszenia w zaborze rosyjskim i pomocy z Galicji. W kwietniu 1864 Napoleon III wycofaÅ‚ siÄ™ z wspierania sprawy polskiej, a W. Czartoryski pisaÅ‚ do Traugutta: „JesteÅ›my sami, pozostaniemy sami.”
Aresztowania szczerbiÅ‚y ogniwa tajemnego paÅ„stwa polskiego, inni zagrożeni ujÄ™ciem uchodzili za granicÄ™. Traugutt pozostaÅ‚ do koÅ„ca: zostaÅ‚ aresztowany w nocy z 10 na 11 kwietnia. Stracenie 5 sierpnia 1864 na stokach Cytadeli czÅ‚onków ostatniego RN: Traugutta, Antoniego JezioraÅ„skiego, RafaÅ‚a Krajewskiego, Józefa Toczyskiego i Romana Å»uliÅ„skiego, symbolicznie zamykaÅ‚o powstanie. Do grudnia 1864 wymykaÅ‚ siÄ™ policji Aleksander Waszkowski, powstaÅ„czy Naczelnik Warszawy, a ujÄ™ty podzieliÅ‚ w lutym 1865 los setek straconych. „Kryjaki”, jak ks. StanisÅ‚aw Brzózka na Podlasiu, trwali do wiosny 1865.
W czasie powstania wojska rosyjskie stosowaÅ‚y odpowiedzialność zbiorowÄ… wobec mieszkaÅ„ców wspierajÄ…cych polskie oddziaÅ‚y. Szczególnie krwawymi represjami na Litwie zapisaÅ‚ siÄ™ gen.-gub. M. Murawiew, który zasÅ‚użyÅ‚ na przydomek „Wieszatiel”. Przez polskie szeregi przeszÅ‚o ponad 50 tys. ludzi. Na obszarze objÄ™tym powstaniem od Prosny po DźwinÄ™ i Dniepr stoczono nie mniej niż 1200 bitew i potyczek, zginęło blisko 20 tys. powstaÅ„ców, Rosjanie wykonali przynajmniej 669 wyroków Å›mierci, na zesÅ‚anie, nie liczÄ…c tysiÄ™cy karnie wcielonych do wojska, wywieziono 38 tys., z czego ok. 20 tys. na SyberiÄ™, w tym 4 tys. na katorgÄ™. Na emigracji znalazÅ‚o siÄ™ okoÅ‚o 10 tys. powstaÅ„ców, których część po kilku latach osiadÅ‚a w Galicji. Konfiskaty majÄ…tków i wysokie kontrybucje dotknęły ziemiaÅ„stwo, zwÅ‚aszcza na Litwie. Powstanie styczniowe wywoÅ‚aÅ‚o falÄ™ antypolskiego szowinizmu w spoÅ‚eczeÅ„stwie rosyjskim. UmocniÅ‚o to kurs reakcji i represji, unifikacji administracyjnej Królestwa z Cesarstwem, rusyfikacji ziem polskich, tÅ‚umienia życia politycznego i spoÅ‚ecznego. Konflikty miÄ™dzy mocarstwami w okresie interwencji dyplomatycznej zaciążyÅ‚y na ukÅ‚adzie siÅ‚ na arenie miÄ™dzynarodowej. Sprawa polska na 50 lat zepchniÄ™ta zostaÅ‚a ze sceny miÄ™dzynarodowej.
KlÄ™ska i represje w zaborze rosyjskim wywoÅ‚aÅ‚y ostrÄ… krytykÄ™ powstania ze strony kóÅ‚ konserwatywno-ugodowych, z drugiej zaÅ› strony do tradycji roku 1863 nawiÄ…zywaÅ‚ odradzajÄ…cy siÄ™ ruch niepodlegÅ‚oÅ›ciowy. Powstanie styczniowe wywarÅ‚o wielki wpÅ‚yw na ksztaÅ‚towanie siÄ™ Å›wiadomoÅ›ci narodowej mas ludowych oraz postaw i programów politycznych przed 1918 r.
prof. Jerzy Zdrada
PeÅ‚na wersja niniejszego tekstu dostÄ™pna jest w książce „WÄ™zÅ‚y pamiÄ™ci niepodlegÅ‚ej Polski”, którÄ… wydaÅ‚o Muzeum Historii Polski.
Dzisiaj zapaliliśmy znicze pod krzyżem Powstania Styczniowego w Sejnach