Autor: Jarosław Domosławski
Niniejszy artykuÅ‚ ma charakter popularyzujÄ…cy wiedzÄ™ o Powstaniu Styczniowym. Jest napisany w ujÄ™ciu regionalnym i stanowi przyczynek do upowszechnienia najaktualniejszej wiedzy o tym zrywie wolnoÅ›ciowym w Å›wietle najnowszych badaÅ„ historycznych. DziÄ™ki otwarciu dawnych archiwów posowieckich, obejmujÄ…cych akta i dokumenty carskie, znacznie wzbogaciÅ‚a siÄ™ nasza dotychczasowa wiedza, która w okresie „P R L-u” byÅ‚a jednostronnie naÅ›wietlana z wyakcentowaniem walki klas spoÅ‚ecznych.
W tym artykule Ziemia Sejneńska jest zdefiniowana jako obszar historyczny, obejmujący terytorium dawnego obwodu sejneńskiego guberni augustowskiej.
W ówczesnym porzÄ…dku administracyjnym w 1863r., Królestwo Polskie dzieliÅ‚o siÄ™ na gubernie , gubernia na obwody, obwody na powiaty a te z kolei na parafie (gminy koÅ›cielne).
W przypadku Sejn obwód pokrywaÅ‚ siÄ™ z powierzchniÄ… powiatu. W 1842r. w guberni augustowskiej przeprowadzono reformÄ™ administracyjnÄ…, której konsekwencjÄ… byÅ‚a likwidacja podziaÅ‚u obwodów na powiaty i tak gubernia augustowska w owym czasie skÅ‚adaÅ‚a siÄ™ z 5 obwodów jednopowiatowych: Å‚omżyÅ„skiego, augustowskiego, sejneÅ„skiego, kalwaryjskiego i mariampolskiego.
WÅ‚adze powstaÅ„cze w swojej administracji cywilnej zachowaÅ‚y granice administracyjne guberni bez zmian, natomiast powróciÅ‚y do nazewnictwa z czasu I Rzeczypospolitej, zamiast „gubernia” nazywajÄ…c „województwo”. Ponadto wprowadzono w miejsce obwodów nazwÄ™ „powiat”. W administracji cywilnej Powstania Styczniowego jednostka administracyjna typu obwód, zostaÅ‚a zlikwidowana.
Obszar ówczesnego powiatu sejneÅ„skiego obejmowaÅ‚ pas terytorium od granicy z Prusami do Niemna, a na poÅ‚udniu graniczyÅ‚ z obwodem augustowskim i na póÅ‚nocy z obwodem kalwaryjskim. Miasto SuwaÅ‚ki byÅ‚o miastem wydzielonym w obwodzie augustowskim (patrz rys. nr 1).
Należy nadmienić, że SuwaÅ‚ki - mimo że nie byÅ‚y siedzibÄ… wÅ‚adz obwodowych - ale z uwagi na stopieÅ„ zurbanizowania miasta, byÅ‚y miejscem gdzie rezydowaÅ‚ gubernator i byÅ‚y siedzibÄ… administracji cywilnej i wojskowej guberni augustowskiej. Natomiast Sejny w czasie Powstania Styczniowego oprócz siedziby wÅ‚adz obwodowych (powiatowych), byÅ‚y siedzibÄ… diecezji augustowskiej (sejneÅ„skiej), której granice pokrywaÅ‚y siÄ™ z granicami guberni augustowskiej. Bez przypomnienia ówczesnych realiów podziaÅ‚u administracyjnego w naszym regionie jest trudno poprawnie - metodycznie - przedstawiać scenÄ™ przebiegu Powstania Styczniowego w aspekcie regionalnym. W uzupeÅ‚nieniu tych informacji o strukturze podziaÅ‚u administracyjnego w tej części guberni augustowskiej, należy nadmienić, że obwód sejneÅ„ski posiadaÅ‚ najlepiej rozwiniÄ™tÄ… sieć osadniczÄ…, co wyrażaÅ‚o siÄ™ w najwiÄ™kszej - pod wzglÄ™dem gÄ™stoÅ›ci zaludnienia mieszkaÅ„ców na jednÄ… milÄ™ kwadratowÄ… w caÅ‚ej guberni wynosiÅ‚a 1705 osób, przy ogólnej populacji ludnoÅ›ci w obwodzie na poziomie ponad 71 tysiÄ™cy mieszkaÅ„ców. Obwód sejneÅ„ski i obwód kalwaryjski jako tereny najbardziej agrarnie rozwiniÄ™te w caÅ‚ej guberni augustowskiej, posiadaÅ‚y caÅ‚Ä… sieć gospodarstw wysoko towarowych, które staÅ‚y siÄ™ naturalnym zapleczem gospodarczo - kwatermistrzowskim dla prowadzenia dziaÅ‚aÅ„ powstaÅ„czych.
SpecyfikÄ… guberni augustowskiej byÅ‚o to, że w jej póÅ‚nocnej części wystÄ™powaÅ‚o duże zróżnicowanie narodowoÅ›ciowe.
Historia Powstania Styczniowego, to suma dziaÅ‚aÅ„ rozproszonych w ogólnym nurcie heroicznego zrywu narodów dawnej Rzeczpospolitej w imiÄ™ hasÅ‚a: WOLNI Z WOLNYMI, RÓWNI Z RÓWNYMI, ZACNI Z ZACNYMI.
Ziemia SejneÅ„ska przed 150 laty, byÅ‚a Å›wiadkiem dramatycznych wydarzeÅ„. Przebieg Powstania Styczniowego, na tym terenie zasÅ‚uguje na szersze przedstawienie nie tylko z perspektywy wydarzeÅ„ obejmujÄ…cych teren ówczesnej guberni augustowskiej, ale także caÅ‚oÅ›ci dziejów Królestwa Polskiego. Mnogość dziaÅ‚aÅ„ powstaÅ„czych i cywilnych na ziemi suwalsko - sejneÅ„skiej nie posiada do tej pory opracowania monograficznego, które by obejmowaÅ‚o caÅ‚y obszar obwodu sejneÅ„skiego.
Mimo peryferyjnego poÅ‚ożenia obwodu sejneÅ„skiego, niepokoje poprzedzajÄ…ce wybuch powstania docierajÄ… na SejneÅ„szczyznÄ™ bardzo szybko. Na wiosnÄ™ 1861r. obserwuje siÄ™ masowe zjawisko oporu przeciw zwiÄ™kszonym dostawom podatkowym nakÅ‚adanych przez wÅ‚adze carskie, co ma odbicie w buntach chÅ‚opskich. W styczniu i lutym 1861r. w obwodzie sejneÅ„skim w proteÅ›cie uczestniczy ponad 33% osad. W maju dynamika protestów wÅ‚oÅ›ciaÅ„skich i wÅ‚aÅ›cicieli ziemskich wygasa. GÅ‚ównym organizatorem sprzeciwu wobec wÅ‚adz carskich jest Å›rodowisko ziemiaÅ„skie. W czerwcu wÅ‚adze carskie aresztujÄ… za podmawianie chÅ‚opów do sprzeciwu ziemianina Juliana Myszkowskiego.
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że dziedzictwo cywilizacyjne dawnej Rzeczpospolitej na tym terenie, charakteryzowaÅ‚o siÄ™ tym, że paÅ„szczyzna nie byÅ‚a dominujÄ…cÄ… formÄ… gospodarowania agrarnego. Ponieważ w dobrach królewskich i koÅ›cielnych praktycznie paÅ„szczyzna nie wystÄ™powaÅ‚a, gdyż obowiÄ…zywaÅ‚a podstawowa forma rozliczeniowa jakÄ… byÅ‚a dzierżawa i czynsz, a paÅ„szczyzna byÅ‚a formÄ… zanikajÄ…cÄ…. Nawet liczni ziemianie z wÅ‚asnej inicjatywy ogarniÄ™ci ruchem oÅ›wiecenia, odstÄ™powali od tej archaicznej formy gospodarki agrarnej. Krótki okres KsiÄ™stwa Warszawskiego i wprowadzenie Kodeksu Napoleona na obszar ówczesnego powiatu wigierskiego sprawiaÅ‚, że forma paÅ„szczyzny w tym regionie byÅ‚a formÄ… szczÄ…tkowÄ…. Po upadku Powstania Listopadowego, kiedy rozpoczyna siÄ™ okres likwidacji odrÄ™bnoÅ›ci ziem Królestwa Polskiego od ustawodawstwa carskiego, mamy także do czynienia z regresem cywilizacyjnym, gdzie przez wprowadzenie ustawodawstwa rosyjskiego na ten teren w drugiej poÅ‚owie XIX wieku, nastÄ™puje okres nawrotu do stosunków paÅ„szczyźnianych. DÅ‚ugo nie trzeba byÅ‚o czekać, aby ten system ustawodawstwa carskiego zaowocowaÅ‚ powszechnym buntem cywilizacyjno – narodowoÅ›ciowym. Pod wpÅ‚ywem szerokiego frontu protestów jaki ogarnia caÅ‚e Królestwo Polskie, gdzie Warszawa przewodziÅ‚a temu ruchowi, w październiku 1861r., paÅ„szczyzna zostaje zamieniona na czynsz. Protesty chÅ‚opskie w guberni augustowskiej wygasajÄ….
Okres manifestacji z lat 1861-1862 nazywany jest „rewolucjÄ… moralnÄ…”. JedynÄ… przestrzeniÄ… spoÅ‚ecznÄ…, gdzie naród mógÅ‚ swobodnie wyrazić swoje uczucia patriotyczne, byÅ‚y uroczystoÅ›ci religijne. Dnia 22 marca 1861r. w SuwaÅ‚kach odbyÅ‚o siÄ™ nabożeÅ„stwo za dusze 5 demonstrantów zabitych 27 lutego w czasie demonstracji w Warszawie. Zebrani odÅ›piewali „Boże coÅ› PolskÄ™” i publicznie wyrazili swojÄ… solidarność z protestujÄ…cym ludem Warszawy.
Dużą wagÄ™ przywiÄ…zywano do obchodów rocznic historycznych. Symboliczne znaczenie miaÅ‚a procesja z Aleksoty do Kowna, która odbyÅ‚a siÄ™ 12 sierpnia 1861r., jako wyraz wiÄ™zi i jednoÅ›ci ziem dawnej Rzeczpospolitej obojga narodów.
Rocznica unii polsko-litewskiej byÅ‚a wykorzystywana do licznych manifestacji uczuć patriotycznych mieszkaÅ„ców dawnego Królestwa i Litwy, rozdzielonych granicznÄ… rzekÄ… Niemen.
PierwszoplanowÄ… rolÄ™ w ksztaÅ‚towaniu siÄ™ przyszÅ‚ej organizacji powstaÅ„czej miaÅ‚y zjazdy okolicznych ziemian. Pierwsze spotkanie zorganizowano w folwarku Moskiewszczyzna w dniach 5 i 10 sierpnia 1860r. przez StanisÅ‚awa Dogiela. Na nim dwunastu obywateli omawiaÅ‚o oficjalnie zamysÅ‚ utworzenia przez firmÄ™ Dionizego SkarżyÅ„skiego i braci GawroÅ„skich Domu Komisowo-Handlowego w Aleksocie dla obwodu kalwaryjskiego, mariampolskiego i sejneÅ„skiego. W spotkaniu uczestniczyÅ‚ także korespondent Towarzystwa Rolniczego Józef AbÅ‚amowicz z obwodu sejneÅ„skiego. ByÅ‚a to pierwsza struktura dziaÅ‚ania w naszym regionie, która postawiÅ‚a program dziaÅ‚alnoÅ›ci na rzecz wyzwolenia spoÅ‚eczno – ekonomiczno –narodowego, wobec pogÅ‚Ä™biajÄ…cego siÄ™ zniewolenia przez imperializm carski, autonomii Królestwa Polskiego. Tego samego miesiÄ…ca w powiecie kalwaryjskim także zostaÅ‚ zorganizowany zjazd u obywatela ziemskiego Gallery w Rutkiszkach, w którym wziÄ™li udziaÅ‚ Dogiel, SkÄ…pski z Romantyszek, ZieliÅ„ski z Kotowszczyzny, Balogh z Szaudyniszek i Szeligowski z Semeneliszek. Dnia 1 wrzeÅ›nia w SuwaÅ‚kach zebrali siÄ™ obywatele w celu wybrania komitetu nadzorczego nad Domem Komisowo - Handlowym, zaÅ› 14 października jedenastu obywateli z powiatu sejneÅ„skiego spotkaÅ‚o siÄ™ u sÄ™dziego pokoju Antoniego Borewicza w Klejwach, debatujÄ…c nad możliwoÅ›ciÄ… otwarcia agentury w Sejnach.
JesieniÄ… 1861r. miaÅ‚y siÄ™ odbyć wybory do rad miejskich i powiatowych. Dla wzmocnienia Å›wiadomoÅ›ci duchowej spoÅ‚eczeÅ„stwa, dnia 23 wrzeÅ›nia 1861r. ruszyÅ‚a procesja z SuwaÅ‚k do cudownej figury Matki Boskiej SejneÅ„skiej, aby zawierzyć los tej ziemi jej opiece. Ożywienie życia spoÅ‚ecznego i budzenie Å›wiadomoÅ›ci narodowej ma szeroki oddźwiÄ™k w caÅ‚ej guberni augustowskiej. Księża diecezji sejneÅ„skiej odegrali dużą rolÄ™ w budzeniu uczuć patriotycznych, posiadajÄ…c duży autorytet wÅ›ród caÅ‚ego spoÅ‚eczeÅ„stwa. WiÄ™kszość stawaÅ‚a w pierwszym szeregu dla wsparcia tego zrywu narodowo –spoÅ‚ecznego.
Księża bÄ™dÄ… ukrywać na plebaniach powstaÅ„ców, dostarczać żywność oraz pieniÄ…dze. Do aktywnych dziaÅ‚aczy niepodlegÅ‚oÅ›ciowych czasu Powstania Styczniowego miÄ™dzy innymi zaliczaÅ‚a siÄ™ postać ks. Walentego OsiÅ„skiego, proboszcza parafii SokoÅ‚y, czÅ‚onka kapituÅ‚y sejneÅ„skiej, wykÅ‚adowcy teologii w seminarium sejneÅ„skim. Nieznany z nazwiska ksiÄ…dz bÄ™dzie peÅ‚niÅ‚ funkcjÄ™ naczelnika powstaÅ„czego miasta Sejn. Prawdopodobnie byÅ‚a to osoba ks. Jerzego Dajlidy, który za udziaÅ‚ w powstaniu, zostanie 13 kwietnia 1864r. rozstrzelany w SuwaÅ‚kach koÅ‚o wieży ciÅ›nieÅ„.
RozkÅ‚ad sympatii politycznych w radzie powiatu (obwodu) sejneÅ„skiego odpowiadaÅ‚ ukÅ‚adowi siÅ‚ w skali caÅ‚ego kraju. Dzierżawca majÄ…tku Berżniki Cyriak Accord oraz wÅ‚aÅ›ciciel majÄ…tku HoÅ‚ny Julian Paszkiewicz reprezentowali obóz biaÅ‚ych. Sympatyzowali z nimi czÅ‚onkowie Towarzystwa Rolniczego: Józef AbÅ‚amowicz, Zygmunt Gutt, Franciszek Radziukinas i BronisÅ‚aw Schmidt. Antoni Borewicz z Klejw i Tadeusz Heybowicz z Janiszek, także aktywnie wÅ‚Ä…czÄ… siÄ™ do dziaÅ‚aÅ„ aktywizujÄ…cych spoÅ‚eczeÅ„stwo w caÅ‚ym obwodzie.
W październiku 1861r. w caÅ‚ym kraju zostaje ogÅ‚oszony stan wojenny. KoÅ„czy siÄ™ etap oficjalnych uroczystoÅ›ci patriotycznych. RozpoczynajÄ… siÄ™ przygotowania do powstania zbrojnego. PoczÄ…tki konspiracyjnej dziaÅ‚alnoÅ›ci zwiÄ…zane sÄ… z postaciÄ… RafaÅ‚a BÅ‚oÅ„skiego, który na Syberii poznaÅ‚ jednego z czÅ‚onków wÅ‚adz centralnych Agatona Gillera. Pomagać mu miaÅ‚ z ramienia Komitetu Centralnego Józef Piotrowski, kojarzony z lewicÄ… czerwonÄ…. PeÅ‚niÅ‚ on poczÄ…tkowo funkcjÄ™ agenta gÅ‚ównego i agitatora. Z czasem obejmie on funkcjÄ™ komisarza wojewódzkiego RzÄ…du Narodowego. Jego przewodnikiem w terenie zostaÅ‚ Szymon Katyll, pochodziÅ‚ on z augustowskiego. Mimo chÅ‚opskiego pochodzenia byÅ‚ studentem Akademii Sztuk PiÄ™knych w Warszawie.
Po rozwiÄ…zaniu Towarzystwa Rolniczego jako organizacji dziaÅ‚ajÄ…cej w caÅ‚ym Królestwie Polskim, której przewodziÅ‚ Andrzej hr. Zamojski, interesy ziemiaÅ„stwa miaÅ‚y być reprezentowane przez dwóch przedstawicieli w guberni augustowskiej. Jednym z nich byÅ‚ Julian Paszkiewicz z HoÅ‚n, który byÅ‚ przeciwnikiem zbrojnego powstania. Ze strony czerwonych reprezentowanych przez Piotrowskiego wyszedÅ‚ nawet wniosek o wydanie na niego wyroku Å›mierci „jako na jedynego kontrrewolucjonistÄ™” w obwodzie sejneÅ„skim. WÅ‚adze centralne nie zgodziÅ‚y siÄ™ na tak radykalne posuniÄ™cie i w odpowiedzi stwierdziÅ‚y: „tylko podejrzani o zdradÄ™ mogÄ… podobnej karze podlegać”. Paszkiewicz jako mąż zaufania „biaÅ‚ych”, reprezentowaÅ‚ organizacjÄ™ na zjeździe w Warszawie.
W październiku 1862r. zniesiono stan wojenny w guberni augustowskiej - wyjÄ…tek stanowiÅ‚y SuwaÅ‚ki. W grudniu z inicjatywy ksiÄ™dza Piotra Wierzbowskiego, suwalskiego proboszcza oraz czÅ‚onka konsystorza sejneÅ„skiego, późniejszego biskupa sejneÅ„skiego, dochodzi w SuwaÅ‚kach do zjazdu 20 księży dekanalnych. Zebrani uznajÄ… Komitet Centralny Narodowy za legalny.
W obwodzie SejneÅ„skim nie byÅ‚o zgromadzonych zapasów broni, aby prowadzić zbrojne dziaÅ‚ania powstaÅ„cze. Z ramienia Komitetu Centralnego Narodowego, Piotrowski przysÅ‚aÅ‚ z Warszawy do guberni augustowskiej nowego agenta Ludwika Wronowskiego (SumiÅ„skiego) w celu aktywizacji przygotowaÅ„ do powstania.
Dnia 15 stycznia 1863 r. zapadła decyzja o wybuchu powstania. W planach władz krajowych gubernia augustowska miała odgrywać ważną rolę. Postawiono trzy podstawowe cele:
1) przerwanie komunikacji na trasie Petersburg-Warszawa;
2) nawiązanie kontaktu z powstańcami z Litwy, co dawało możliwość łączności ze spiskowcami z Rosji, a w dalszej kolejności rozszerzenie działań oporu zbrojnego na jak najszersze obszary imperium Romanowych;
3) organizowanie dostaw broni poprzez terytorium z Prus.
RzÄ…d Narodowy przywiÄ…zywaÅ‚ dużą wagÄ™ do tych planów, o czym Å›wiadczy fakt, że stanowiska organizatorów wojewódzkich i powiatowych zostaÅ‚y najszybciej obsadzone w augustowskim. Podobnie jak w caÅ‚ym kraju, najwiÄ™kszym problemem byÅ‚ brak funduszy, broni, oraz zawodowych wojskowych.
W styczniu 1863r. w powiatach: sejneÅ„skim, kalwaryjskim i mariampolskim, Rosjanie nie mieli wielkich jednostek wojskowych. ByÅ‚y to niewielkie placówki wojskowe do utrzymania porzÄ…dku i wsparcia dziaÅ‚aÅ„ policyjnych.
W pierwszym miesiÄ…cu powstania do walk dochodzi tylko w powiecie Å‚omżyÅ„skim w okolicach: Suraża, SokoÅ‚ów i Wysokich Mazowieckich. Zostaje wydany rozkaz koncentracji wojsk carskich w Augustowskim Oddziale Wojennym. Rosyjscy żoÅ‚nierze pojawiajÄ… siÄ™ w SuwaÅ‚kach, Augustowie, Åomży, a od lutego 1863r. w Sejnach i Szczuczynie. Branka w naszym regionie zostaÅ‚a przeprowadzona 26 stycznia 1863r. Komitet Centralny Narodowy wydaje także odezwÄ™ w jÄ™zyku litewskim ostrzegajÄ…cÄ… ludność przed poborem. W Mariampolu dochodzi do uwolnienia rekrutów. Jest to pierwsze zbrojne starcie przeciwko wÅ‚adzom carskim w póÅ‚nocnej części guberni augustowskiej. Uwolnienie rekrutów w Mariampolu powoduje wzrost nastrojów rewolucyjnych i daje impuls do organizacji oddziaÅ‚ów partyzanckich.
W pierwszym miesiÄ…cu powstania inicjatywa jeszcze jest po stronie „biaÅ‚ych”.
Na wieść o pierwszych starciach zbrojnych w obwodzie Å‚omżyÅ„skim, dnia 29 stycznia grupa ziemian z obwodu sejneÅ„skiego zwraca siÄ™ z proÅ›bÄ… do Rady Obwodu (powiatu) o podjÄ™cie kroków w celu zabezpieczenia siÄ™ przed rozlewem krwi na SejneÅ„szczyźnie. W praktyce nie miaÅ‚o to już wiÄ™kszego znaczenia wobec lawinowego wzrostu nastrojów popierajÄ…cych czyn zbrojny i napÅ‚ywajÄ…cych wieÅ›ci z caÅ‚ego kraju o podejmowanej walce.
„Czerwoni” starajÄ… siÄ™ przechwycić inicjatywÄ™. Z ich dziaÅ‚aÅ„ 30 stycznia 1863r. zwoÅ‚ano zjazd w Antonowie, na którym zgromadziÅ‚a siÄ™ szlachta z trzech powiatów – sejneÅ„skiego, mariampolskiego, kalwaryjskiego. Przewaga liczebna byÅ‚a po stronie „czerwonych”. Zostaje odczytany manifest RzÄ…du Narodowego. Cyriak Accord zgÅ‚asza gotowość udziaÅ‚u w powstaniu. WedÅ‚ug niektórych relacji naczelnik cywilny województwa podjÄ…Å‚ tÄ™ decyzjÄ™ pod wyraźnÄ… presjÄ… zwolenników powstania. Z ramienia „biaÅ‚ych” powstanie w powiecie sejneÅ„skim przygotowywaÅ‚ gÅ‚ównie Józef AbÅ‚amowicz, pomocnik komisarza wojewódzkiego. Po jego wyjeździe za granicÄ™ w 1864r. jego funkcjÄ™ objÄ…Å‚ -prawdopodobnie - jego dzierżawca Wiktor JastrzÄ™bski. ObowiÄ…zki organizatora powiatu sejneÅ„skiego peÅ‚niÅ‚ jesieniÄ… 1863r. Józef StÄ™pieÅ„, który wiosnÄ… 1864r. udaÅ‚ siÄ™ do Drezna, gdzie organizowaÅ‚ dostawy broni.
Å»andarmeriÄ… powiatu sejneÅ„skiego dowodziÅ‚ ziemianin Antoni TukaÅ‚Å‚o, źródÅ‚a rosyjskie podajÄ… tylko, że byÅ‚ oskarżony o ukrywanie powstaÅ„ców - co Å›wiadczy o tym, że do koÅ„ca wÅ‚adze carskie nie rozszyfrowaÅ‚y jego faktycznej roli w powstaniu. Jego zastÄ™pcÄ… jesieniÄ… 1863r. zostaje MichaÅ‚ Pilichowski. Jednym z naczelników okrÄ™gowych w powiecie byÅ‚ leÅ›niczy Aleksander Wasilewski. Rewirowym żandarmerii powstaÅ„czej w powiecie sejneÅ„skim byÅ‚ syn dzierżawcy majÄ…tku DÄ™bowo StanisÅ‚aw JaskoÅ‚d.
W poczÄ…tkowej fazie powstania werbunkiem ochotników z Ziemi SejneÅ„skiej zajmowaÅ‚ siÄ™ szeregowiec grodzieÅ„skiego batalionu straży wewnÄ™trznej, dwukrotnie zbiegÅ‚y ze sÅ‚użby Jan KrasiÅ„ski, pochodzÄ…cy z drobnej szlachty. Å»ywność oraz podwody powstaÅ„com dostarczaÅ‚ ziemianin Justyn Lesiewicz. Lesiewicz byÅ‚ okreÅ›lony mianem „osoba zaufana”. W organizacji dziaÅ‚ajÄ… również ziemianin Adam Romanowski oraz urzÄ™dnik sÄ…dowy z SuwaÅ‚k Gustaw ÅšwiÄ™tosÅ‚awski. W Å›wietle znalezionych meldunków powstaÅ„czych, które znajdujÄ… siÄ™ w zbiorach sejneÅ„skiego muzeum, folwark Janiszki koÅ‚o Bubel, gdzie gospodarowaÅ‚ Tadeusz Heybowicz, byÅ‚ centralnym punktem zaopatrzenia kwatermistrzowskiego dla oddziaÅ‚ów powstaÅ„czych operujÄ…cych w tej części powiatu sejneÅ„skiego.
Ochotnicy zgłaszający się do powstania w obwodzie byli zaprzysięgani przez Stanisława Dąbrowskiego, mieszczanina Ksawerego Pacewicza oraz chłopa Garbowskiego.
W sejneÅ„skiej organizacji dużą rolÄ™ odgrywaÅ‚ ksiÄ…dz Wincenty Hryniewicz, który wygÅ‚aszaÅ‚ patriotyczne kazania i zaprzysiÄ™gaÅ‚ ochotników. Aktywny byÅ‚ również ksiÄ…dz Wincenty Cichaczewski, przeor klasztoru Reformatów w Smolanach, który zorganizowaÅ‚ tajny lazaret w murach klasztornych oraz ksiÄ…dz Jan Å»yliÅ„ski. Dawny klasztor dominikaÅ„ski w Liszkowie (ob. LiÅ›kava) staje siÄ™ schronieniem dla rannych powstaÅ„ców. Proboszcz liszkowskiej parafii Ignacy Bartlicki wraz wikariuszem Wincentym Szultzem zostajÄ… aresztowani i tylko dziÄ™ki interwencji biskupa sejneÅ„skiego Konstantego ÅubieÅ„skiego, unikajÄ… kary Å›mierci, która zostaje zamieniona na zesÅ‚anie na SyberiÄ™. Mimo nasilajÄ…cych represji ruch partyzancki w powiecie przybiera zorganizowanÄ… formÄ™ dziaÅ‚ania, wsparty podziemnÄ… administracjÄ… cywilnÄ…, akceptowanÄ… przez szerokie rzesze spoÅ‚eczne.
Powstaje 130 osobowy oddziaÅ‚, którego dowódcÄ… zostaje Karol JastrzÄ™bski. Zostaje on uzbrojony w 25 rusznic, kilkanaÅ›cie pistoletów i paÅ‚aszy, reszta posiada kosy i siekiery (patrz rys. nr 2).
Wobec narastania nastrojów rewolucyjnych w caÅ‚ej guberni augustowskiej, pod koniec 1863r. wprowadzono w guberniach kowieÅ„skiej, grodzieÅ„skiej i wileÅ„skiej stan wojenny i rygory sÄ…dów polowych.
W celu ożywienia dziaÅ‚aÅ„ powstaÅ„czych w naszym regionie wÅ‚adze krajowe przesyÅ‚ajÄ… rotmistrza Józefa Karpowicza oraz agitatora Konstantego Szyszkowskiego.
W Berżnikach dochodzi do spotkania z naczelnikiem cywilnym województwa augustowskiego Accordem, który wydaje hasÅ‚o do zbiórki zakonspirowanych oddziaÅ‚ów. W lasach powiatu mariampolskiego powstaje nowy oddziaÅ‚, z którym Å‚Ä…czy siÄ™ partia KamiÅ„skiego.
W pierwszej fazie dziaÅ‚aÅ„, powstaÅ„cy rekrutowali siÄ™ spoÅ›ród szlachty, ziemiaÅ„stwa zbiegÅ‚ych wojskowych oraz sÅ‚użby dworskiej, natomiast rzesze wÅ‚oÅ›ciaÅ„skie zaczęły wstÄ™pować masowo do powstaÅ‚ych już kadrowych struktur i stanowiÅ‚y gÅ‚ównÄ… siÅ‚Ä™ uderzeniowÄ… oddziaÅ‚ów partyzanckich.
WiosnÄ… w guberni augustowskiej rozpoczynajÄ… dziaÅ‚alność oddziaÅ‚y pÅ‚k Józefa Konstantego Ramotowskiego (pseudonim Wawer) - weterana powstania listopadowego. W regionie dziaÅ‚aÅ‚a również partia Å›wieżo mianowanego puÅ‚kownika Aleksandra Andruszkiewicza, liczÄ…ca blisko 200-stu powstaÅ„ców. ByÅ‚y one wspierane przez oddziaÅ‚y kawalerii Wincentego KamiÅ„skiego i WacÅ‚awa Accorda. 1 kwietnia doszÅ‚o do potyczki pod KozÅ‚owÄ… RudÄ…, zakoÅ„czonej zwyciÄ™stwem powstaÅ„ców. 9 kwietnia po bitwie pod Lokaciami oddziaÅ‚ Andruszkiewicza wycofuje siÄ™ w lasy sztabiÅ„skie, Å‚Ä…czÄ…c siÄ™ z partiÄ… Wawra.
Ludność guberni augustowskiej byÅ‚a przychylnie nastawiona do powstania. WÅ›ród chÅ‚opów w wieku 18-30 lat rozpoczyna siÄ™ pobór do powstaÅ„czego pospolitego ruszenia. RzÄ…d Narodowy stara siÄ™ jednak ograniczyć liczebność oddziaÅ‚ów, stosujÄ…c zasadÄ™: „tyle ochotników ile broni”.
Cywilni przedstawiciele organizacji powstaÅ„czej: Piotrowski, SumiÅ„ski, AbÅ‚amowicz, Accord jeżdżą po majÄ…tkach domagajÄ…c siÄ™ od ziemian wypeÅ‚niania obowiÄ…zków. Ustanowiono specjalny podatek na broÅ„ i amunicjÄ™ dla powstaÅ„ców. Dużą stratÄ… dla dynamiki rozwoju dziaÅ‚aÅ„ partyzanckich byÅ‚o skonfiskowanie transportu broni na granicy pruskiej.
W Sejneńskim utworzono 120 osobowy oddział jazdy dowodzony przez 65-letniego oficera wojsk polskich z 1831r. majora Wincentego Reklewskiego. Po potyczce z Kozakami pod Mereczem, partia została rozwiązana.
Po poÅ‚Ä…czeniu siÄ™ oddziaÅ‚u Andruszkiewicza z oddziaÅ‚em Wawra partia liczyÅ‚a 400-tu ludzi, którzy byli przeważnie uzbrojeni w broÅ„ myÅ›liwskÄ… i kosy. DziaÅ‚ania zaczepne powstaÅ„ców spowodowaÅ‚y reakcje Rosjan.
Pierwsza potyczka 19 kwietnia pod JastrzÄ™bnÄ… byÅ‚a udana dla powstaÅ„ców. 23 kwietnia doszÅ‚o do bitew pod BalinkÄ… i Czarnym Brodem. Pod koniec kwietnia oddziaÅ‚y operujÄ…ce w powiecie sejneÅ„skim liczyÅ‚y okoÅ‚o 500 ludzi. Partyzanci po doÅ›wiadczeniach pierwszych starć wobec mniejszej siÅ‚y ognia unikaÅ‚y bezpoÅ›rednich starć z wojskami rosyjskimi, aby minimalizować wÅ‚asne straty. Zgodnie z zaleceniem wÅ‚adz krajowych podjÄ™to decyzjÄ™ o rozproszeniu partii na mniejsze oddziaÅ‚y.
Nowy oddziaÅ‚ Andruszkiewicza liczyÅ‚ powyżej 200 ludzi. Partia Bonifacego Dziadulewicza (70 powstaÅ„ców) operowaÅ‚a w okolicy dziaÅ‚ania oddziaÅ‚u Wawra. Z czasem dowództwo objÄ…Å‚ WÅ‚adysÅ‚aw Brandt. Liczebność partii zwiÄ™kszyÅ‚a siÄ™ do 110 ludzi. Wiktor HÅ‚asko utworzyÅ‚ wÅ‚asny oddziaÅ‚.
W poÅ‚owie maja do partii KamiÅ„skiego wstÄ…piÅ‚ major PaweÅ‚ Suzin, który ze wzglÄ™du na najwyższy stopieÅ„ objÄ…Å‚ dowództwo. Sukcesy w potyczkach spowodowaÅ‚y, że do oddziaÅ‚u zgÅ‚aszaÅ‚a siÄ™ drobna szlachta i chÅ‚opi. ByÅ‚ to oddziaÅ‚, który posiadaÅ‚ na stanie kilkanaÅ›cie nowoczesnych karabinów belgijskich, które pozwalaÅ‚y powstaÅ„com nawiÄ…zywać równorzÄ™dnÄ… walkÄ™ z siÅ‚Ä… ognia piechoty rosyjskiej. OddziaÅ‚ zostaÅ‚ skierowany na poÅ‚udnie, w lasy sejneÅ„skie. DoszÅ‚o do poÅ‚Ä…czenia z partiami Wiktora HÅ‚aski i WÅ‚adysÅ‚awa Brandta. Przez 3 tygodnie oddziaÅ‚ operowaÅ‚ w tej części regionu. TrwaÅ‚a akcja agitacyjna wÅ›ród ludnoÅ›ci, padaÅ‚y hasÅ‚a narodowe i spoÅ‚eczne. Dekrety rzÄ…du o uwÅ‚aszczeniu spotykaÅ‚y siÄ™ z zainteresowaniem także u bogatego chÅ‚opstwa litewskiego, które w pierwszej fazie powstania zachowywaÅ‚o siÄ™ powÅ›ciÄ…gliwie. Wobec caÅ‚kowitego rozkÅ‚adu administracji carskiej w obwodach augustowskim, sejneÅ„skim i kalwaryjskim, wÅ‚adze carskie przerzuciÅ‚y duże siÅ‚y z Kowna i Grodna zorganizowane jako ekspedycje karne.
OddziaÅ‚ Suzina wycofaÅ‚ siÄ™ na poÅ‚udnie, Å‚Ä…czÄ…c siÄ™ z partiÄ… Wawra. PowstaÅ„cy wycofali siÄ™ w kierunku Åoździej i Kamiennej Góry w powiecie sejneÅ„skim. Wojsko rosyjskie podążaÅ‚o za powstaÅ„cami. 13 czerwca Suzin postanowiÅ‚ wrócić do powiatu mariampolskiego, odÅ‚Ä…czajÄ…c siÄ™ od gÅ‚ównych siÅ‚. 21 czerwca jego oddziaÅ‚ podjaÅ‚ walkÄ™ pod Staciszkami, (ob.lit.nazw Stracyszkies) - trzy kilometry od Serej. ByÅ‚a to najwiÄ™ksza bitwa Powstania Styczniowego w powiecie sejneÅ„skim. Walka trwaÅ‚a prawie caÅ‚y dzieÅ„. Straty powstaÅ„ców to trzydziestu zabitych, natomiast Rosjan zginęło prawie trzykrotnie wiÄ™cej. W boju pod Staciszkami zginaÅ‚ sam Suzin, który zostaÅ‚ pochowany na cmentarzu w Serejach. Rosjanie wobec ogromu strat utajnili liczbÄ™ swoich polegÅ‚ych. Wykrwawiony oddziaÅ‚ Suzina poÅ‚Ä…czyÅ‚ siÄ™ z partiÄ… HÅ‚aski. Wkrótce wycofali siÄ™ w gÅ‚Ä…b powiatu sejneÅ„skiego, gdzie doszÅ‚o do poÅ‚Ä…czenia z powstaÅ„cami Wawra. Bitwa pod Staciszkami byÅ‚a elementem szczytowym nasilenia dziaÅ‚aÅ„ powstaÅ„czych w powiecie sejneÅ„skim w caÅ‚ej kampanii Powstania Styczniowego na tym terenie.
W powiecie mariampolskim dziaÅ‚aÅ‚a również partia Szpaka (pseudonim Karola de Vinnen). W czerwcu oddziaÅ‚ utworzyÅ‚ Telesfor Nieszkoć, z resztek oddziaÅ‚u Suzina, gdzie komendy wydawano po polsku i po litewsku. W powiecie kalwaryjskim na polecenie Andruszkiewicza uformowaÅ‚ siÄ™ oddziaÅ‚ jazdy Kazimierza Dahlena (pseudonim Kos), który polegÅ‚ w boju pod Krasnopolem 26 sierpnia 1863 roku (patrz rys. nr 3).
Latem 1863r. nowym naczelnikiem wojennym guberni augustowskiej zostaÅ‚ książę Emil de Sayn Wittgenstein, który dostaÅ‚ nieograniczonÄ… wÅ‚adzÄ™. Jego zadaniem byÅ‚o jak najszybsze odtworzenie administracji wojskowej oraz wzmocnienie sÄ…downictwa wojskowego. WÅ‚adze carskie stosujÄ… metodÄ™ terroru wobec ludnoÅ›ci cywilnej. W SuwaÅ‚kach, Sejnach, Kalwarii, Mariampolu i innych miejscowoÅ›ciach odbywajÄ… siÄ™ publiczne egzekucje, przeważnie przez powieszenie.
Z Grodna Å›ciÄ…gniÄ™to 5000 żoÅ‚nierzy i 8 dziaÅ‚. Wojsko rozmieszczono w Augustowie, SuwaÅ‚kach, Kalwarii i Mariampolu. CaÅ‚a Gubernia Augustowska zostanie podzielona na dwa zarzÄ…dy wojskowo – policyjne, to jest: suwalski (z generaÅ‚em Jakowem BakÅ‚anowem) i Å‚omżyÅ„ski (z generaÅ‚em MikoÅ‚ajem Ganeckim). Wobec rozprzestrzeniania siÄ™ dziaÅ‚aÅ„ powstaÅ„czych na terenie guberni kowieÅ„skiej i wileÅ„skiej, car w maju 1863r. mianuje namiestnika wojennego na Kraj Litewski MichaÅ‚a MikoÅ‚ajewicza Murawiewa, który szybko rozszerzy swoje kompetencje dziaÅ‚ania, także na póÅ‚nocnÄ… część guberni augustowskiej. Murawiew poprzez stosowanie metod dziaÅ‚ania opartych na terrorze, szybko zostanie przez spoÅ‚eczeÅ„stwo nazwany „wieszacielem”. On sam siebie okreÅ›laÅ‚, że dzieÅ„ bez wykonania wyroku Å›mierci, to dzieÅ„ zmarnowany. Od maja w póÅ‚nocnej części guberni augustowskie nastÄ™puje nasilenie starć oddziaÅ‚ów partyzancki z oddziaÅ‚ami wojsk carskich operujÄ…cych jako ekspedycje karne siejÄ…ce terror w Å›ród ludnoÅ›ci cywilnej.
JednÄ… z wiÄ™kszych bitew w powiecie sejneÅ„skim byÅ‚a także bitwa pod Berżnikami. Dnia 25 czerwca 1863 roku przemaszerowujÄ…cy oddziaÅ‚ Wawra w rejonie Berżnik, napotyka kolumnÄ™ wojsk carskich dowodzonÄ… przez majora Karlsteta. Dochodzi do potyczki, gdzie Wawer zadaje celne ugodzenie wojskom ekspedycyjnym, ale nie przyjmuje walki na widok rozciÄ…gniÄ™tej artylerii. Wycofuje siÄ™ na poÅ‚udnie i 28 czerwca pod Gruszkami zadaje dużym siÅ‚om Rosyjskim dotkliwe straty. ByÅ‚ to jeden z wiÄ™kszych sukcesów militarnych w regionie.
Rosjanie w kilka dni po przegranej bitwie z Wawrem wrócili w okolice Berżnik i we wsi Budziewizna na wzgórzu powiesili piÄ™ciu schwytanych powstaÅ„ców dla zatarcia echa poniesionej klÄ™ski (patrz rys. nr 4).
W opinii Å›wiadków, pÅ‚k. Józef Konstanty Ramotowski pseudonim Wawer, byÅ‚ najwybitniejszym dowódcÄ… operujÄ…cym w powiecie augustowskim i sejneÅ„skim. Należy także nadmienić, że rodzony brat Wawra, byÅ‚ w Sejnach wiceregensem seminarium duchownego, co nie byÅ‚o bez znaczenia dla wsparcia logistycznego w skutecznym kierowaniu tym oddziaÅ‚em. Grób brata Wawra na cmentarzu w Sejnach mimo upÅ‚ywu czasu zachowaÅ‚ siÄ™ ale wymaga jak najszybszego odnowienia.
PrzeważajÄ…ce siÅ‚y rosyjskie wyparÅ‚y z ziem dawnego Wielkiego KsiÄ™stwa Litewskiego oddziaÅ‚ jazdy KoÅ‚yszki oraz partiÄ™ kapitana Józefa Hleb-KoszaÅ„skiego. Pod koniec lipca przekroczyÅ‚y również Niemen dwie partie partyzanckie i znalazÅ‚y siÄ™ w obwodzie sejneÅ„skim to jest: Jana Sendka i mjra Aleksandra Stabrowskiego (Lubicza). W sierpniu Niemen przekroczyÅ‚y kolejne dwa poÅ‚Ä…czone oddziaÅ‚y: mjra Aleksandra Poradowskiego (Ostrogi) i pÅ‚ka Aleksandra Lenkiewicza (pseudonim Lander). 170-ciu powstaÅ„ców zostaÅ‚o odesÅ‚anych do ochrony Wawra, który powróciÅ‚ w augustowskie.
W Serejach w powiecie sejneÅ„skim nastÄ…piÅ‚a koncentracja siÅ‚, a naczelne dowództwo obejÄ…Å‚ Lenkiewicz. WÅ‚adze wojewódzkie nie byÅ‚y jednak w stanie narzucić wspólnej koncepcji walki temu zgrupowaniu. Ostatecznie dotychczasowi dowódcy Gleb, Sendek, Lubicz, KoÅ‚yszko, Dahlen, Czudowski, zachowali dowództwo w swoich partiach. Część wojsk zostaÅ‚a skierowana po odbiór przemyconej broni z Prus (patrz rys. nr 5).
Sytuacja pogarszała się - na Sejneńszczyznę dotarły posiłki przysłane przez Murawiewa. Powstańcy zostali rozbici pod Stankunami i wycofali się do powiatu augustowskiego.
SzczupÅ‚ość ram tego referatu nie pozwala na szersze naÅ›wietlenie zmian jakie nastÄ…piÅ‚y w okresie Powstania Styczniowego na Ziemi Suwalsko – SejneÅ„skiej w życiu cywilno – spoÅ‚ecznym tego regionu.
Trudno jest także pominąć postać biskupa sejneÅ„skiego Konstantego ÅubieÅ„skiego, który za swÄ… postawÄ™ peÅ‚nÄ… patriotycznego zaangażowania, broniÄ…c racji stanu swojej diecezji i jej ludu przed zdziczaÅ‚ym terrorem oprawców Murawiewa, w dalszej konsekwencji zapÅ‚aciÅ‚ najwyższÄ… cenÄ™ – ofiarÄ™ życia. Po latach zapomnienia i faÅ‚szywych oskarżeÅ„, dzisiaj z perspektywy minionego czasu, wielkość tej postaci urasta do symboliki tragizmu czasu Powstania Styczniowego. ByÅ‚ samotnym wojownikiem, który w tak trudnym i krótkim czasie bo zaledwie szeÅ›ciu lat pasterzowania w Sejnach w latach 1863-1869 tak wiele zrobiÅ‚ dla Sejn i swego ludu diecezjalnego. Za swÄ… nieugiÄ™tÄ… postawÄ™ w wieku 44 lat zostaÅ‚ aresztowany w Sejnach w swojej rezydencji i wywieziony na zesÅ‚anie, gdzie podczas konwojowania zostaÅ‚ otruty.
Postać biskupa ÅubieÅ„skiego koÅ„czy ten krótki rys o dziejach Powstania Styczniowego na Ziemi Suwalsko - SejneÅ„skiej (patrz rys. nr 6).
Polegli i Straceni Powstańcy Styczniowi
na terenie obecnego powiatu sejneńskiego
( dotychczas ustaleni )
Jasiński Antoni stracony 11.04.1863 w Sejnach
Moszczyński Teofil lat 24 poległ 25.06.1863 pod Berżnikami
Jabłonowski Wit lat 30 poległ 25.06.1863 pod Berżnikami
Ratajczyk Leonard lat 21 poległ 25.06.1863 pod Berżnikami
Nieznany Powstaniec lat25 poległ 25.06.1863 pod Berżnikami
Nieznany Powstaniec lat23 poległ 25.06.1863 pod Berżnikami
Nieznany Powstaniec lat30 poległ 25.06.1863 pod Berżnikami
Nieznany Powstaniec lat20 poległ 25.06.1863 pod Berżnikami
Kpt. Kazimierz Dahlen, ps.Kos. poległ 26.08.1963 pod Krasnopolem
Terlikowski Jan lat 24 poległ 26.08.1963 pod Krasnopolem
Kozłowski Feliks stracony 28.02.1864 w Sejnach
Witkowski Franciszek stracony 28.02.1864 w Sejnach
Kozielski Feliks stracony 11.05.1864 w Sejnach
Wroczyński Henryk poległ 02 .1864 pod Sejnami (Borek)