• 

• 

• 

• 

• 

Józef Jasionowski

Północne Cambridge

Sejny - cicho hen drzemiecie
Na Polski rubieżach...
Zda się, że Wy nie na świecie -
Że w snach gdzieś, w pacierzach...
Życie - wokół się przewala,
Bucha, kłamie, błyskiem mami.
- Ciebie ta nie sięgnie fala -
Stara - święta Ty, Przystani...

W Sejnach "czas odwrócił lice..."
Gród ten drzemie w śnie pamiątek...
...Kościół, białe sukiennice...
- Dawnej Polski to zakątek.

Niech tam inni nowość wolą -
Niech przeszłemi czasy gardzą -
- Ja - związany z Waszą rolą
Kocham Sejny - i to - bardzo!

Warszawa, 5 XI 1935 r.

Pierwsza zanotowana nazwa Sejny odnosi się do rzeki płynącej dziś przez miasto i pochodzi z krzyżackiego opisu wyprawy wojennej przeciwko Litwinom z końca XIV wieku. Najstarszym, zachowanym do dziś dokumentem, zapowiadającym początki Sejn, jest list króla Zygmunta I Starego z 1522 roku, w którym władca nakazuje ówczesnemu wojewodzie podlaskiemu wymierzenie nad rzeką Sejną pół mili kwadratowej dla hetmana wojsk królewskich, kniazia Iwana Michajłowicza Wiśniowieckiego. Dokument znajduje się w Muzeum Ziemi Sejneńskiej.

Hetman w miejscu współczesnych Sejn wzniósł dwór, wokół którego osadzani byli chłopi. Dokładnie 3 grudnia 1593 roku Jerzy Grodziński, leśniczy przełomski i starosta przeroślański, odkupił te ziemie od wnuczki Iwana Wiśniowieckiego.

Jak wyglądały Sejny w tamtym czasie? Osada znajdowała się na korzystnym do dalszego rozwoju skrzyżowaniu szlaków handlowych – trakcie z Prus do Merecza oraz z Grodna na Żmudź. W powstałej wokół okazałego dworu wsi funkcjonowały dwie piekarnie, łaźnia, browar, rzeczny młyn. Grodziński ufundował drewniany kościół, do którego sprowadził z Królewca figurkę Matki Boskiej Sejneńskiej (obecnie unikatowy na skalę europejską zabytek) oraz założył w miejscu wsi Sejny miasto Juriewo. Nazwa ta nie przyjęła się.

Nie doczekawszy się potomstwa Jerzy Grodziński przekazał swe dobra w 1602 roku dominikanom z Wilna. Zakonnicy zadbali, by pamięć o hojnym darczyńcy przetrwała wieki – trumnę z jego ciałem umieścili w jednej z krypt w wybudowanej w latach 1610-1619 świątyni. Jego portret wisi przy wejściu do sejneńskiej bazyliki, zaś na zewnątrz nad wejściem do kościoła znajduje się herb fundatora.

Obok murowanej świątyni powstał wkrótce renesansowy klasztor, który przetrwał do dziś bez większych zmian. Jego budowę dominikanie zakończyli w 1706 roku. Kształtem przypomina magnackie zamki, z narożnymi wieżami i dziedzińcem (wirydarzem) pośrodku.

„Podstawą bytu Sejn był zdawna kościół dominikański, ściągający swoim cudownym obrazem Matki Boskiej Sejneńskiej na odpusty zimą do 10 tys. ludzi, a w lecie do 30 tys. ludu” - czytamy w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego.

„Potop szwedzki” oraz wojna północna znacznie zniszczyły dominikańskie dobra. Nie ominęła Sejn i okolicznych osad również zaraza dżumy. Wsie w połowie XVII wieku zaczęły pustoszeć, pola leżały odłogiem. Jednak w 1670 roku król Michał Wiśniowiecki przywrócił w miasteczku targi i zwolnił kupców z opłat, co stało się bodźcem do rozwoju miejscowości.

W XVIII wieku, w celu dalszego ożywienia handlu i osłabienia rosnącego na znaczeniu Krasnopola, dominikanie pozwolili osiedlać się w drugiej połowie stulecia Żydom. Aby zachęcić ich do zamieszkania w Sejnach, zakonnicy wybudowali nawet.... synagogę "gontami krytą, z wystawą od frontu i kolumnadą – czytamy w książce A. Połujańskiego zatytułowanej "Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte" – Lecz ksiądz Bortkiewicz, ówczesny przeor dominikanów sejneńskich, przeszkodził (...) wzrostowi Krasnopola, albowiem celem ściągnięcia Żydów do Sejn i za pośrednictwem ich ożywienia tamże handlu, zbudował wspaniałą synagogę, do której ród izraelski chętnie się garnął (...) przez wdzięczność zaś swemu dobroczyńcy ustanowił w synagodze codziennie modły za Bortkiewicza".

Ponadto zakonnicy „zainwestowali” w rozwój infrastruktury miejskiej: wybudowali ratusz, drewniane sukiennice, synagogę i kilka domów zajezdnych. Przy klasztorze założyli szkołę parafialną, kształcącą dzieci okolicznych szlachciców i włościan. Miastem zarządzał wyznaczany przez zakonników landwójt, zaś pod koniec XVIII wieku samorząd z burmistrzem na czele.

W 1760 roku starościna sejwejska i wiżajeńska Róża z Platerów Strutyńska rozpoczęła przebudowę sejneńskiej świątyni. Renesansowa budowla „nałożyła szatę barokową”. Kościół został przedłużony o dwa okna z każdej strony, dobudowano dwie wieże, a prezbiterium ze ściany wschodniej przeniesiono na zachodnią (świątynię „obrócono” frontem do miasta).

XIX wiek przyniósł duże zmiany. W 1804 roku ostatni dominikanie opuścili Sejny i przenieśli się do Różanegostoku (po III rozbiorze Polski miasto trafiło do zaboru pruskiego, a dobra zakonne zostały skonfiskowane na rzecz króla Prus). W 1807 roku, za czasów Księstwa Warszawskiego, Sejny stały się na ponad sto lat miastem powiatowym, a w 1818 roku zostały stolicą przeniesionej z Wigier Diecezji Augustowskiej czyli Sejneńskiej.

W XIX wieku nastąpiła również znaczna rozbudowa centrum miasta, która ukształtowała jego dzisiejszy wygląd. Powstały wówczas murowane sukiennice, ratusz, zbór ewangelicki i dom talmudyczny, wzniesiono nową synagogę. Niestety znaczną przeszkodą w dalszym rozwoju miejscowości było oddalenie od ważnego szlaku handlowego – wyznaczonej na początku omawianego stulecia szosy z Warszawy do Petersburga, przebiegającej przez pobliski Augustów, Suwałki i Szypliszki.

Od 1807 roku klasztor służył celom oświatowym. Dyrektorem pierwszej szkoły, działającej w zabytkowych murach, był m.in. Wojciech Szweykowski – późniejszy pierwszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego.

Po powstaniu listopadowym, w którym wzięli licznie udział wychowankowie sejneńskich szkół, władze rosyjskie obniżyły rangę placówki (z wojewódzkiej na obwodową). Po dwóch latach co prawda szkołę przemianowano na gimnazjum, ale względy polityczne zadecydowały o przeniesieniu jej w 1839 roku do Suwałk. W jej miejsce utworzono szkołę obwodową, która najprawdopodobniej w wyniku represji, została po kilku latach zabrana do Mariampola.

Sejneńskie uczelnie znane były w regionie z wysokiego poziomu nauczania, a znakomita kadra pedagogiczna dużą wagę przywiązywała do wychowywania uczniów w duchu patriotyzmu. Spośród znakomitych wychowanków sejneńskich szkół wymienić można m.in. Szymona Konarskiego – działacza niepodległościowego i uczestnika powstania listopadowego, Karola Brzostowskiego – powstańca styczniowego, inżyniera i poetę, Leonarda Niedźwiedzkiego – nauczyciel dzieci Adama Mickiewicza.

Osobny akapit wypada poświęcić jeszcze jednej sejneńskiej uczelni. Od 1826 roku w poklasztornych murach działało diecezjalne seminarium duchowne. Miało ono duże znaczenie dla Litwinów - Sejny stały się od tej pory ważnym ośrodkiem kształtującego się narodowego ruchu litewskiego. Dużą rolę odegrał tu biskup Antanas Baranauskas, ceniony do dziś poeta i językoznawca litewski.

W latach 1906-1914 w drukarni, mieszczącej się w budynku przy obecnej ul. Zawadzkiego, powstawały litewskie miesięczniki i kwartalniki, m.in. „Saltinis” (tłum. Źródło), książki litewskie. Wydano w niej łącznie 252 tytuły, w większości litewskojęzyczne.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w latach 1919-1920 doszło na tym terenie do zbrojnych starć między Polakami i Litwinami, m.in. o przynależność państwową Sejn i okolic. W 23 sierpnia 1919 roku wybuchło Powstanie Sejneńskie. Jego dowódcą był ppłk. Wacław „Rózga” Zawadzki. Więcej o Powstaniu Sejneńskim (LINK do http://testowo.net/muzeum/pages/powstanie-sejnenskie ). We wrześniu 1920 roku w czasie polsko-litewskich starć miasto przechodziło z rąk do rąk jedenaście razy.

W 1925 roku został zlikwidowany powiat sejneński, a biskupstwo przeniesiono do Łomży. Sejny były jednak nadal ośrodkiem inteligencji, skupionej wokół Gimnazjum i Liceum Kurii Biskupiej im. św. Kazimierza. Od 1926 roku w mieście znajdował się batalion Korpusu Ochrony Pogranicza. Wiązało się to ze znacznymi korzyściami, m.in. funkcjonował szpital, uruchomiono elektrownię miejską, wybudowano Dom Ludowy, położono bruki i betonowe chodniki.

24 września 1939 roku Sejny zajęły wojska radzieckie, a 13 października 1939 roku do miasta wkroczyły oddziały niemieckie. Rozpoczęły się aresztowania. Wiele osób – zwłaszcza księży, ziemiaństwa, urzędników i nauczycieli – trafiło wówczas do obozów zagłady. Nasilenie represji nastąpiło wiosną. W kwietniu 1940 roku, w zamian za zabicie w Rygolu niemieckiego leśniczego, hitlerowcy wykonali na rynku miejskim publiczną egzekucję dziesięciu osób.

Żydzi w niektórych okresach historii Sejn stanowili nawet 50-70 proc. mieszkańców, a sejneńska gmina żydowska szczyciła się znanymi i szanowanymi rabinami. Działała też w mieście jesziwa - wyższa uczelnia talmudyczna (zamknięta przez władze carskie) oraz hebrajskie gimnazjum. Przed II wojną światową Żydzi stanowili ok. 25 proc. mieszkańców Sejn. Część spośród nich zbiegła na wschód, pozostałych m.in. wywieziono do gett, gdzie czekała ich zagłada.

31 lipca 1944 roku do Sejn wkroczyły wojska radzieckie. Miasto po wojnie liczyło ponad 1,6 tys. mieszkańców (obecnie 6 tys.). W 1956 roku ponownie stało się siedzibą powiatu (do 1975 roku) – jest nią ponownie od stycznia 1999 roku.

(opracowała Marta Smolińska, przewodnik)